Հին Արևելքի երկրներում տարբեր չափերի ու տարողության կարասները լայնորեն կիրառվել են տնտեսության տարատեսակ ճյուղերում։ Եգիպտոսում, Ասորեստանում, խեթական, ինչպես և ուրարտական թագավորություններում հացահատիկները և բազմատեսակ գյուղատնտեսական մթերքներ և հատկապես գինին, գարեջուրը և յուղերը պահվում էին կարասներում: Վանի, Արգիշթիխինիլիի, Էրեբունիի, Այանիսի, Թոփրակ Կալեի, Թեյշեբաինիի ինչպես նաև մինչհելլենիստական Արտաշատի պեղումներով հայտնագործվել են հազարավոր խեցեղեն առարկաներ:

Կարմիր Բլուրում իրականացված հնագիտական հայտնագործություններրի շարքում, կարևորագույն տեղ են զբաղեցնում պեղված գինու մառանները, որոնք մեծ նշանակություն ունեն հին աշխարհի տնտեսության մի շարք առանձնահատկությունների բացահայտման գործում: 1950-ական թվականներին մեկնարկած հնագիտական հետազոտություններով այստեղ պեղվել է 8 մառան, որտեղ զետեղված էր ավելի քան 400 հսկայածավալ կարասներ[1]: Նմանօրինակ մառաններ հայտնի են նաև ուրարտական այլ քաղաք-հնավայրերից՝ Էրեբունի[2] (շուրջ 100 հ․), Ալթին Թեփե[3] (70 հ․), Արգիշտիխինիլի (68 հ․)[4] , Ադիլջեվազ, Այանիս և այլն։

Կարմիր բլուրում ամենամեծ կարասները բացվել են N 25 և 28 մառաններում, որտեղ տեղակայված էին համապատասխան՝ 82 և 70 կարասներ[5]: Ձևաբանորեն դրանք բոլորը նույնանման են, տարբերվում են միայն չափսերով, ինչի մասին վկայում են նաև կարասների վրա առկա սեպագիր արձանագրությունները և հիերոգլիֆ թվային նշանները՝ ուրարտական հեղուկի չափման միավորները՝ «ակարկի», «տերուսի»: Առաջիններից, ով զբաղվում էր կարասների չափագիտական հետազոտություններով արշավախմբի ղեկավար, հնագետ` Բորիս Պիոտրվսկին էր, ում կողմից հրատարակված աշխատություններում  կարասները ունեն չափային երևելի տատանումներ, հիմնականում 1 «ակարկի» 4½ «տերուսի»-ից մինչև 5 «ակարկի» 5 «տերուսի»: Սեպագիր և հիերոգլիֆ նշանները օգտագործվել են միաժամանակ, ընդ որում սեպագրերը սկզբում գրվել են ամբողջությամբ, իսկ ավելի ուշ` տառային հապավումներով[6]:

Ըստ մի շարք հետազոտողների Կարմիր բլուրից հայտնաբերված կարասները պատրաստվել են տարբեր արհեստանոցներում։ Հավանաբար 8 և ավելի վարպետներ են ներգավված եղել Թեյշեբաինիի մառանների կարասները պատրաստելու գործում[7]։ Այս ամենը փաստում է այն մասին, որ քաղաքներում ներդրված է եղել  ստանդարտավորման համապետական համակարգ, որը կառավարելի ու հաշվելի է դարձրել թագավորության տնտեսությունը և խթանել դրա առաջխաղացմանը։

Մի շարք հնավայրերից հայտնաբերված տարբեր տարողությունների  կարասների բազմակողմանի չափագիտական հետազոտությունները փաստում են, որ դրանք պատրաստվել են նախապես ֆիքսված ստանդարտավորված չափսերով։ Խեցեղեն անոթների չափերի պատրաստման պետական ստանդարտավորումը լայն տարածված էր անտիկ ժամանակաշրջանում։ Այս եղանակով պետական իշխանությունը ձգտում էր ստանդարտավորել տարրաների ծավալները, ինչպես արտադրանքի պաշարը պահեստավորելու[8], այնպես էլ դրանց տեղափոխումն ու վաճառքը կազմակերպելու նպատակով։ Ինչպես փաստում է մ.թ.ա. 5-րդ դարի երկրորդ կեսի թասիական հրամանագիրը, Թասոսում կարասների (Pithos) արտադրության ստանդարտացումը՝ դրանց ծավալների միատարրության հասնելու համար, խստորեն կարգավորվում էր պետության կողմից՝ որոշելով դրանց չափերը երկարության չափման միավորներով՝  դակտիլներով (մատներով)։ Ստանդարտներին է համապատախսանում նաև ուրարտական մի շարք հնավայրերից  հայտնաբերված կարմիր փայլեցրած, գնդաձև իրանով, եռատերև պսակով միականթ սափորները /օյնախոյա/, որոնք նախատեսված էին գինու մատուցման համար և չափերով գրեթե չեն տարբերվում: Այսպիսով հիմքեր կան ենթադրելու, որ անտիկ խեցեղենի արտադրության ստանդարտացման ակունքները սկիզբ են դրվել դեռևս Հին Արևելքում։

Հայտնի է, որ տարբեր խմբերի խեցեղենի պարագայում, չորացման և թրծման արդյունքում չափերի կրճատումը միջինում կազմում է 8-12 %: Հավանաբար բրուտագործին տրվել է երկու տարբեր չափսեր՝ նախնական, որով վարպետը պետք է առաջնորդվեր արտադրանքը ձևաորելիս և ավարտական, որին պետք է համապատասխաներ արտադրանքի վերջնական չափսերը։ Այդուհանդերձ այդպիսի ծավալների կարասները անհնար էր պատրաստել իդեալական ստանդարտ չափսերի մեջ, ակնհայտորեն անհրաժեշտ էր կարասները պիտակավորել իրենց տարողության նշումներով։ Հիերոգլիֆ և սեպագիր նշումները իրականացվել են կարասները թրծելուց, մառան տեղափոխելուց և գինի լցնելուց հետո միայն[9][10]: Սրա մասին է փաստում նաև այն հանգամանքը, որ կարասների վրա արձանագրությունները իրականացվել են արդեն հողի մեջ կիսաթաղված կարասներին, որպսեզի գինու մառանի խորքերը անցնելիս դրանք հստակ տեսանելի լինեն[11]։ Հատկանշական է նաև գինու կարասների վրա մինչև երեք անգամ նշված չափերը, որոնց տարբերությունը հասնում է մի քանի տերուսիի[12]։

Ըստ Բ. Պիոտրովսկու 1 «ակարկին» հավասար էր 250 լիտրի, իսկ «տերուսին» ⅒ «ակարկիի»: Կարասների վրա առկա տարողության նշանները իրարից քիչ են տարբերվում: Հավանաբար 1 «ակարկին» բաժանվել է 10 «տերուսիի», հիմնվելով այն վարկածի վրա, որ ուրարտական ​​թվային համակարգը հիմնված էր տասնորդականի հիման վրա[13]: Բրաշինսկին գտնում էր, որ խնդրի ամենապարզ լուծումը` չափագիտական ​​հաշվարկներն են, քանի որ ծավալի ցանկացած չափման հիմքում ընկած են երկարության որոշակի հիմնական չափման խորանարդ միավորները[14] (օրինակ` փյունիկյան կոր, որպես երեք խորանարդ կանգուն ծավալ[15], ուրարտական ` կանգուն /53.1 սմ/):

Կարմիր բլուրի մառաններում ամբարվել է շուրջ 400.000 լ. գինի /1500 ակարկի/, ինչը հին աշխարհի չափորոշիչներով բավականաչափ ազդեցիկ թիվ է: Հուշարձանի մառանները գերազանցել են մինչ օրս պեղված ցանկցած ուրարտական շրջանի գինու պահեստներին, նույնիսկ Մանազկերտի մոտ` Մենուայի կանգնեցրած արձանագրության մեջ հիշատակված 900 ակարկիով գինու պահեստին[16]:

Վանի թագավորությունում խեցեղենի արտադրության պետական ստանդարտացման փաստը մեծագույն հետաքրքրություն է ներկայացնում, մասնավորապես ստանդատացման` ընդհանրապես սկզբնաղբյուրների ուսումնասիրման և դրա ազդեցության հետագա քաղաքակրթությունների զարգացման համատեքստում:

[1] Б. Б. Пиотровский, Ванское царство, М., 1959, стр. 145—147; ср. ег о же , Город бога Тейшебы, С А, 1959, No 2, стр. 172.

[2] Демская Д., Кладовые Эребуни, “Сообщение Государственного музея изобразительных искусств имени А.С. Пушкина”, вып. IV, 1968, 176-182.

[3] Özgüç, T., Altintepe II, Ankara, 1969.

[4] А. А. Мартиросян , Раскопки Аргиштихинили, СА, 1967, No 4, стр. 228; ср. е г о же , К социально-экономической структуре города Аргиштихинили, СА , 1972, N 3 стр. 46.

[5] Б. Б. Пиотровский, Кармир-блур, II, Ереван, 1952, стр. 16—40.

[6] Ղասաբյան Զ․Մ․,  Թեյշեբաինիի գինու կարասները, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1959, No 4, էջ 216:

[7] Ղասաբյան, 1959, 213:

[8] И. Б. Брашииский, Методика изучения стандартов древнегреческой керамической тары, С А, 1976, No 3, стр. 87 слл.

[9] Б. Б. Пиотровский, Кармир-блур, III, стр. 23.

[10] Ղասաբյան, 1959,  215:

[11] Б. Б. Пиотровский , Кармир-блур, II, стр. 65.

[12] Ղասաբյան, 1959,  215:

[13] М. А. Исраелян. Уточнения к чтению урартских надписей, I. Об урартской системе счисления, «Древний Восток», 2, стр. 116

[14] И. Б. Брашииский, Урартсвкие карасы, , «Историко филологический журнал», Ереван 1978, с. 152.

[15] Nissen H., Griechische und römische Metrologie, Handbuch der Klassischen Altertums-Wissenschaft,C. H. Munchen 1892.

[16] Г. А. Меликишвили , УКН, ВДИ, № 2, 1953.

Հայտնի է, որ գինեգործությունն ու խաղողագործությունը առանձնահատուկ տեղ են գրավել Հելլենիստական աշխարհի նյութական և հոգևոր մշակույթում: Այստեղ գինու հետ առնչվող ստեղծագործական միտքը անսպառ է: Այս մշակույթի ազդեցության, բայց  հետագայում ընգծված՝ տեղական մասնաբաժինը, կրել է նաև Հայաստանը:

Հին Հայաստանում արտադրվել է մեծ քանակությամբ ապրանքային գինի, որը վաճառքի է հանվել միջազգային շուկաներում: Պատահական չէ, որ Հերոդոտոսի ժամանակներում մեծ պահանջարկ էր վայելում «Արմենների երկրի» գինին: Նրա վկայությամբ վաճառականները Արմենիայում պատրաստած կարմիր գինին կարասներով Եփրատ և Տիգրիս գետերով տեղափոխում էին Բաբելոն: Ստրաբոնի վկայությամբ` Հայաստանում առկա էին բերրի հովիտներ` Արաքսի, Ուտիքի հովիտները[1]: Մ.թ. IV դարում այնքան  մեծ էր հայկական գինիների պահանջարկը, որ Վաղարշապատ քաղաքը վերածվել էր գինու առևտրի կենտրոնի, ինչի մասին փաստում է «Բաբելոնյան գեմառան» [2]:

Հայաստանով էին անցնում միջազգային առևտրական տարանցիկ կարևոր ճանապարհներից մի քանիսը, ինչպես Չինաստանից, Միջին Ասիայից և Հյուսիսային Հնդկաստանից դեպի Արևմուտք, այնպես էլ Հարավից, Միջագետքից, Սիրիայից, դեպի հյուսիս՝ Սև ծովի և Ազովի ափեր։ Հայաստանի քաղաքները հիմնականում տեղակայված էին առևտրային ստրատեգիական ճանապարհներին և իրենց արտադրանքով ակտիվ մասնակցություն ունեին այդ աշխույժ առևտրում։

Առանձնակի ուշադրության է արժանի գինու պահպանման և օգտագործման պարագաները` տարբեր չափերի կավե կարասները, սափորները, ըմպանակները, ռիտոնները, արծաթից, բրոնզից և ապակուց պարտրաստված սպասքը և այլն: Ստորև կներկայացնենք դրանցից մի քանիսը:

Շնորհիվ Գառնիի, Արմավիրի, Արտաշատի, Սիսիանի հնագիտական հետազոտությունների, հնարավոր դարձավ ծանոթանալու նաև անտիկ Հայաստանի տորևտիկային: Հայաստանը մետաղամշակության հնագույն օրրաններից մեկն է, ուստի մետաղի գեղարվեստական մշակումը հայտնի է դարերի խորքից: Այս առումով բացառիկ է դեռևս 1970-ական թվականներին Սիսիան քաղաքում պեղված իշխանական դամբարանը: Չմանրամասնելով դամբարանի կարևորությունը` անտիկ Հայաստանի մշակույթի ուսումնասիրությանում, նշենք միայն որ մի շարք  առարկաների հետ մեկտեղ այստեղ հայտնաբեվել է երեք արծաթե թաս` նախատեսված ամենայն հավանականությամբ գինու մատուցման համար: Թասերը չափերով իրարից քիչ են տարբերվում: Անոթների պսակները դեպի ներս լայնանում են ու կլորանում: Թասերից մեկը առանձնանում է իր շքեղ հարդարանքով, իսկ մակերեսը բաժանված է ութ հավասար մասերի, որոնցից առաջին չորսը զարդարված են առևակոսներով, իսկ մյուս չորսը` սուր, երկարուկ տերևներով, հավանաբար նետաբույսի (sagittaria) և ոճավորված խաղողի որթերով: Նմանօրինակ հելլենիստական համարվող կիսագնդաձև թասեր հայտնաբերվել են հարավարևմտյան Հայաստանում ` Աշվանում[3]: Այս տիպի թասերը օգտագործվել են աստվածներին ձոնված սրբազան արարողություններում: Առանձնակի ուշադրության է արժանի դամբարանից հայտնաբերված արծաթե սկահակը, որի մակերեսը զուրկ է որևէ բուսաերկրաչափական պատկերներից, փոխարենը առկա է արամեերեն եզակի արձանագրություն։ Արձանագրությունից պարզ է դառնում թե ով էր թաղված դամբարանում՝ Սյունիքի իշխաններից մեկը, հավանաբար բդեշխը[4], պահպանված է անունը, ինչպես և հավելյալ տեղեկություններ ենք ստանում անտիկ Հայաստանի կշռային միավորների վերաբերյալ։ «Այս թասը պատկանում է Արախսզատին, արծաթի քաշն է 100 դրախմա»։ Գրության ձևով արամեերեն արձանագրությունը կապվում է հյուսիսմիջագետքյան արամեական ավանդների հետ[5]։ Նման տառատեսակի մուտքը Հայաստան տեղի է ունեցել մ․թ․ա․ 1-ին դարում[6] Տիգրան Բ-ի կառավարման ժամանակաշրջանում։ Նույն գրելաոճն ունեն Արտաշատի առաջին բլրից պեղված և մ.թ.ա. 1-ին դարով թվագրվող ապակե գդալի[7] և լազուրիտե պնակի[8] արամեերեն արձանագրությունները: Ըստ հետազոտողների սկահակի արձանագրության մեջ հիշատակվող Araxszat անունը թասի տիրոջ անունն է, որը հանդիպում է առաջին անգամ: Սիսիանի դամբարանի նյութերը ևս մեկ անգամ փաստում են այն մասին, որ չորս զորահրամանաատներից մեկը` Արևելյան մասինը Սյունյաց իշխանն էր: Araxszat անունը թարգմանվում է ` «աստվածների հովանավորթյան ներքո ծնված»:

Գինու հետ աղերսվող հաջորդ վկայությունը հայտնի է Արտաշատ մայրաքաղաքի պեղումներից, դրանք կանացի դեմքեր պատկերող բացառիկ ոսկյա ականջօղերն են։ Վերջիններս հայտնաբրեվել են 1980-ական թվականներին քաղաքի հյուսիս արևմտյան հատվածում տեղակայված` «ոսկե բլուր» կոչվող բլրի գագաթի ժայռափոր դամբարանի պեղումներից։ Դրանք մենադներին պատկերող ականջողեր են։ Հայտնի է որ մենադները հունական դիցաբանությունում խաղողագործության և գինեգործության աստված ` Դիոնիսի ուղկեցորդուհիներն ու երկրպագուհիներն էին: Դիոնիսոսը հաճախ հանդես է գալիս մենադների ու սատիրների ցնծացող բազմությամբ շրջապատված։ Նրա շուրջը երգելով ու ճիչեր արձակելով,  պար բռնած, պտույտ են գալիս երիտասարդ մենադները, ցատկոտում են պոչավոր ու այծոտն սատիրները՝ գինուց արբեցած։ Շքախումբը եզրափակում է Դիոնիսոսի իմաստուն ուսուցիչ ծերունի Սիլենը, որը, սակայն, թունդ հարբած է։ Նա հազիվ նստած է ավանակի վրա՝ հենվելով կողքին դրված գինու տիկին։

Արտաշատից հայտնաբերված տասնյակ կավե արձանիկների մեջ առաձնձնակի ուշադրության է  արժանի կլորավուն գլխով, ընդգծված  մկաններով, մորուքավոր ծերունու արձանիկը` կիսապարկած դիրքով, ով աջ ձեռքով գրկել է ինչ որ առարկա, հնարավոր է սափոր կամ մեծ գինով լի տիկ, այսեղ կասկած չկա որ պատկերվածը` Սիլենն է, ով հունական դիցաբանության մեջ համարվում է Դիոնիսոսի դաստիարակն ու ուսուցիչը։ Այստեղ պետք է նշել նաև Վաղարշապատ քաղաքից պատահաբար հայտնաբերված փոքրիկ կավե արձանիկի պահպանված գլուխը /բարձր․ 5սմ․/, որը պատկերում է Դիոնիսոսին: Վերջիններս պահվում և ցուցադրվում են Հայաստանի պատմության թանգարանում։ Դիոնիսոսի պատկերը կրող շատ հետաքրքրական կավե սափոր պահվում է Շիրակի երկրագիտական թանգարանում, որը հայտնաբերվել է Բենիամինի հնավայրից և թվագրվում է մ.թ. 1-ին դարով: Այստեղ աստվածությունը ներկայացված է շատ հետաքրքիր կերպարանքով, նրա դեմքը և ձեռքերը ծեփվել են սափորի պսակի ներսի հատվածում`սափորը պատրաստելուց անմիջապես հետո, ստեղծվում է այնիպսի տպավորթյուն, որ կարծես Դիոնիսոսը փորձում է դուրս գալ սափորի միջից:

Ուշագրավ է 10-րդ դարի պատմիչ Թովմա Արծրունու հիշատակությունը, Արտաշես I արքայի կողմից Մեծ Հայքի Կորճայք նահագանգի Փոքր Աղբակ գավառում կառուցված Դիոնիսոսի մեհյանի վերաբերյալ[9]: Արտաշես I մեծ կարևորություն էր տալիս այգեգործության ու խաղողագործության զարգացմանը[10]: Նա Վան քաղաքի հարավային արվարձանում տնկել է «սաղարթախիտ ծառերով, խաղողի որթերով ու զանազան պտուղներով ընդաձակ այգիներ»[11]:

Հետաքրքրական են Հայաստանում գտնված երեք արջակերպ անոթները, որոնցից մեկը գտնտվել է Վայոց Ձորի մարզում, իսկ երկուսը պեղվել են Արտաշատ մայրաքաղաքից, ընդ որում տարբեր թաղամասերից: Վայոց Ձորի արջակերպ անոթը հար և նման է Արտաշատի 8-րդ բլրի արհեստավորական թաղամասի սրահից հայտնաբերված արջակերպ անոթին, ծավալային և դեկորատիվ որոշակի տարբերություններով: Դրանք նույնպես կապակցվում են գինու մատուցման հետ և թվագրվում են մ.թ. 1-2-րդ դարերով:

Հայաստանի անտիկ շրջանի հուշարձանների` Արմավիրի, Գառնիի, Արտաշատի և մյուս հնավայրերի պեղումները վկայում են անտիկ շրջանի, և մասնավորապես մ.թ.ա. 2-ից մ.թ. 2-րդ դարերի հայ մշակույթի վրա հելլնիստական աշխարհի թողած մեծ ազդեցության մասին: Հելլենիստական մշակութային շրջանակներ ընգրկված երկրներում, այդ թվում և Հայաստանում, ի հայտ եկան մշակութային մի շարք ընհանուրթյուններ, որոնք ոչ այնքան փոխառություններ էին, որքան ողջ հելլենիստական Արևելքում առկա ինքնատիպ մի շրջան ձևավորող, գեղարվեստական որոշակի ընդհանուր մթնոլորտի գոյության փաստ:

[1] Страбон 1964, II, I, 14.

[2] Գասպարյան Բ., Խաղող և գինի, Երևան 2005, էջ 145:

[3] Mithcell St., Asvan Kale, Anatolian studies, vol. XXIII, 1973, fg. 23, 3.

[4] Խաչատրյան Ժ․, Սիսիանի իշխանական դամբարանը, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երևան, 2009։

[5] Периханян А., Арамейская надпись на серебряной чаше из Сисиана, ИФЖ 1971, N3, с. 78-81.

[6] Տիրացյան Գ․, Արտաշես Ա-ի ևս մեկ նորագյուտ արամեական արձանագրություն, ՊԲՀ, 1977, N4, էջ 255-258»։

[7] Хачатрян Ж.Д., Стеклоделие в Древней Армении, ИФЖ, 1971, N3, с. 78-81.

[8] Б. Н. Аракелян, Арташат I, Основные результаты раскопок 1970-1977, Академия наук ССР, 1982.

[9] Թովմա Արծրունի 1985, I, Ը, 91:

[10] Փալանջյան Ռ., Անտիկ Հայաստանի գինեգործությանն առնչվող հնագիտական գտածոներ Վայոց Ձորից, ՀԱԻ, Երևան 2023:

[11] Թովմա Արծրունի 1985, I, Է, Ը, 85, 87–89։

Անտիկ Օյկումենեի պատմական ու մշակութային բուռն զարգացումներից հայտնի են մի շարք առևտրային գործիքներ` դրամներ, ինչպես նաև կարևոր պետական, առևտրական փաստաթղթեր կազմելու համար նախատեսված կնքադրոշմներ`բուլլաներ, որոնց վրա պատկերվել են խաղողագործության և գինեգործության հետ առնչվող տարատեսակ պատկերներ: Այս ավանդույթի ազդեցությունը նկատելի է նաև Հայաստնում:

Դեռևս 1970-ական թվականներին մեկնարկած հին Արտաշատի պեղումները, բացահայտեցին քաղաքի նշանակալի դերը անտիկ աշխարհում, որը նոր լույս սփռեց Հայաստանի նյութական և հոգևոր մշակույթի բացահայտման գործում: Պեղումներից, բազամահզար գտածոներից զատ, առանձնակի ուշադրության են արժանի հայտնաբերված երեք քաղաքային արխիվները[1], ինչպես նաև դրամական գյուտերը, վերջիններս մեծ արժեք են ներկայացնում ժամանակաշրջանի սոցիալ տնտեսական մի շարք կարևոր հարցերի բացահայտման համատեքստում:

Լինելով տարածաշրջանում խաղողագործության և գինեգործության խոշոր կենտրոններից մեկը, Հայաստանը անտիկ ժամանակաշրջանում եղել է կարևորագույն առևտրական ճանապարհների խաչմերուկում: Այս մասին են փաստում, վերջին տասնամյակներում Հայաստանում իրականացված հնագիտական հետազոտությունները: Բացառիկ են Արտաշատ մայրաքաղաքի առաջին արխիվից բացահայտված և գինու հետ առնչվող մի շարք կնքադրոշմներ, որոնցից որոշների վրա` դիմերեսին պատկերված է նեղ անոթ, հավանաբար ամֆորա` տեղակայված  երկու խաղողի ողկույզների միջև, իսկ վերևում աստղ, առանձին խմբի վրա խաղողի տերևներ, խաղողի ամբողջական վազը պատկերող, ինչպես նաև առանձին ամֆորաների, անոթների պատկերներով կնքադրոշմներ: Ամֆորաները,  խաղողի ողկույզներն ու վազերը անկասկած փաստում են Հայաստանում գինու լայն առևտրային շրջանառության մասին:  

Անտիկ Հայաստանի ծաղկման ժամանակաշրջանը մ.թ.ա 1-ին դ. և հատկապես մ.թ. 1-2-րդ դդ., պայմանավորված էր առաջին հերթին տարանցիկ առևտրով։ Մայրաքաղաքներում կրկնակի տուրք էր գանձվում ապրանքների արտահանման և ներմուծման նպատակով: Հին աշխարհի հարուստ քաղաքները, ինչպիսիք են Տիգրիսի Սելևկիան, Անտիոքը, Հռոդոսը, Եփեսոսը, Կորնթոսը, Դելոսը և այլն, նույնպես ապրում էին տարանցիկ միջազգային առևտրով։

Կնքադրոշմներից զատ, խաղողի ողկույզը պատկերվել է նաև մետաղադրամների վրա: Վերոհիշյալ կնքադրոշմներին հար և նման են Միրինայի սելևկյան դրամները, որոնց դարձերեսին Զևսի ոտքերի առջևում պատկերված է ամֆորա, որի վրա երևում են խաղողի վազը ճյուղերը ու տերևեները[2]: Տարսոնի հունա-հռոմեկան ժամանակաշրջանի դրամների վրա նույնպես պատկերված են կողքի վրա պարկած ամֆորաներ[3]: Սոլից հայտնաբերված մետաղադրամների վրա խաղողի ողկույզի պատկերի տեսակը բավականին մոտ է վերը հիշատակված Արտաշատի բուլլաներին[4]։ Փռյուգիայում` Դիոնիսոպոլիսի (մ.թ.ա. 2-1-ին դդ.)  մետաղադրամների դիմերեսին՝ պատկերված է Սիլենի դիմակը, իսկ դարձերեսին՝ խաղողի տերև[5]։ Խաղողի տերև պատկերված է նաև Լուվրի թանգարանում ցուցադրված գեմմայի վրա[6]:

Առանձնակի ուշադրության են արժանի Արտաշեսյան հարստության դրամենրի մի խումբ, որոնց դարձերեսին  պակտերված է խաղողի ողկույզ: Դրանք հայտնի են թե անձնական հավաքածուներից և թե պեղումներից հայտնաբերված: Հետազոտողների մի մասը գնտում է, որ դրամները վերաբերում են Արտաշեսյան հարստության հիմնադիր Արտաշես Ա բարեպաշտին, իսկ որոշները հակված են այն վերագրելու Արտաշես Բ-ին: Հայտնի են նաև Տիգրան Բ-ի թողարկած դրամներ, որոնց դարձերեսին պատկերված է խաղողի վազը[7]:

Ընդհանրապես, Փոքր Ասիայում խաղողի ողկույզներն ու տերևները հաճախ պատկերված են եղել Դիոնիսոսի պաշտամունքի, խաղողագործության և գինու արտահանման հետ կապված[8], ինչը ևս մեկ անգամ փաստում է Հայաստանում գինու առևտրի կարևորության մասին: Հայաստանի բարձակարգ գինիների մասին են փաստում հայ[9] և հույն[10] մի շարք պատմիչներ:

Հայաստանը գինի է արտահանել իր պատմական տարաժամանակյա փուլերում: Պատահական չէ, որ ատնիկ հայկական մետաղադրամների վրա, որոնք դիմերեսին պատկերում էին արքային, դարձերեսին պատկերված է եղել խաղողի վազը, որպես երկրի «տարբերանշանի» կարևորագույն արգասիք:

[1] Хачатрян Ж., Неверов О., Архивы столицы древней Армении – Арташата, Археологические памятники Армении, Ереван 2008.

[2] Хачатрян , Неверов, 2008.

[3] Goldmen H., Excavations at Gozlu Kule, Tarsus. The Hellenistic and Roman periods, Princeton, New-Jersey, 1950, vol. I, text, p. 403, pl. 276, plan 19, pl. 118, fig. 86.

[4] Cox D.H., A Tarsus coin collection in the Adana Museum, New York, 1941, pl. VI, 129-132.

[5] H. von Aulock, Munzen und Stadte Phrygiens . Teil II, IM, Beiheft 27, Ernst Wasmuth Verlag Tubingen, 1987, p. 52, Taf. 1, 2, 2.

[6] Walter H. B., Catalogue of the engraved gems, N 394.

[7] Գասպարյան Բ., Գինին հայոց ավանդական մշակույթում, Երևան 2005:

[8] Хачатрян , Неверов, 2008, 88.

[9] Мовсес Хоренаци, История Армении (пер. с древнеармянского языка, введение, прим. Г. Саркисяна), Ереван, 1990, I, 16, II, 12.        

[10] Ксенофонт, Анабасис (перевод, стстья и примечания-М.И> Максимовойк). М.-Л., 1951, IV, II, 22, IV, 9; Страбон , II, I, 14, XI, VII, 2, CV, I, 58.

             ՀՍՍՀ ԳԱ Հնագիտության և Ազգագրության ինստիտուտի Արտաշատի հնագիտական արշավախմբի կողմից 1970 թ-ին ձեռնարկած և առ այսօր շարունակվող պեղումներն ի հայտ բերեցին մայրաքաղաքի նշանակալի դերը անտիկ Հայաստանի, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքի մշակութային, տնտեսական և քաղաքական կյանքում։ Հուշարձանի սիստեմատիկ ուսումնասիրությունը թույլ տվեց լուսաբանելու քաղաքային կյանքի տարբեր ոլորտները, որոնց թվում՝ առանձնանում են Անտիկ դարաշրջանում այստեղ տարածում գտած թաղման ձևերն ու դրանց առնչվող որոշ ծիսակարգերը: Ինչպես հայտնի է, մայրաքաղաք Արտաշատը, գոյատևելով գրեթե 600 տարի և հանդիսանալով երկրի մարդաշատ քաղաքներից մեկը, ունեցել է մի քանի դամբարանադաշտեր (Հյուսիս-արևմտյան, Հյուսիս-արևելյան և Արևելյան)։ Դրանց համապարփակ ուսումասիրությունը հույժ կարևոր է քաղաքային հասարակության սոցիալ-տնտեսական, մշակութային, հոգևոր, ինչպես նաև մարդաբանական-դեմոգրաֆիկ բնութագրերի առարկայական գնահատման առումով։  Այս ուղղությամբ տարված աշխատանքներից առաջինը՝ Ժ. Խաչատրյանի “Արտաշատ II” մենագրությունն էր, որտեղ ամփոփվել են 1971-1976 թթ-ին Արտաշատի արշավախմբի կողմից անտիկ քաղաքի դամբարանադաշտերի որոշակի հատվածների, ինչպես նաև բուն քաղաքի տարածքում հայտնաբերված առանձին թաղումների ուսումնասիրության արդյունքները: Իր ողջ կարևորությամբ հանդերձ, այս հետազոտության մեջ առկա են որոշակի “սպիտակ բծեր”, որոնց նշանակալի մասը բխում է դամբարանադաշտերի ուսումնասիրության ընթացիկ իրավիճակից (փրկարարական պեղումներ մշակովի դաշտերի տարածքում), ինչպես նաև ժամանակին հատուկ՝ նյութի գրանցման մեթոդաբանությունից։

            Ներկայացվող աշխատանքը նվիրված է Փոքր Վեդի գ-ի հողատարածքներում տարիներ առաջ պեղված անտիկ երկու թաղումների, ինչպես նաև վերջերս բուն գյուղում պատահաբար հայտնաբերված դամբարանի ուսումնասիրությանը, որոնք գալիս են լրացնելու առկա տեղեկությունները Արտաշատում ընդունված թաղման ձևերի և դրանց առնչվող ծեսերի վերաբերյալ: Միաժամանակ, այս գտածոները հնարավորություն են ընձեռում որոշ նախնական դատողություններ անել քաղաքի հյուսիս-արևելյան այս ծայրամասի գործառույթի մասին։

* * *

                  Ինչպես հայտնի է, Փոքր Վեդի գյուղի հարավային արվարձանում տարված փրկարարական հնագիտական աշխատանքների ընթացում, դեռևս 1967 թ-ին, Տրայանոս կայսեր մեծածավալ արձանագրույան հետ մեկտեղ, հայտնաբերվել էր նաև հռոմեական զինվորի տապանաքար, լատիներեն արձանագրությամբ (Աղ. I, նկ. 1): Ի տարբերություն Արտաշատի պատմության տեսանկյունից՝ կարևոր այս վիմագրին, թաղումն ինքնին՝ չի արժանացել առանձին ուսումնասիրության։ Դրա պատճառը, թերևս, դամբարանի պատահական հայտնաբերումն էր և, համապատասխանաբար՝ առկա որոշ կենցաղային գտածոների (I-III դդ. խեցեղեն, աղորիքներ և այլն) նրա հետ կապակցման թեականությունը։ Այդուհանդերձ, քաղաքի տվյալ տարածքում այս առանձնահատուկ դամբարանի հայտնաբերումն արդեն, արժանի է ուշադրության (տես ստորև)։ Ու թեև հայտնաբերման վերոհիշյալ հանգամանքներից ելնելով, թաղման ձևն ու նրա ուղեկցող նյութը մնում են անհայտ, I Իտալիկյան լեգեոնի զինվորի դամբարանը պետք է որ թվագրվի 114-116 թթ. սահմաններում՝ ելնելով Հայաստանում Տրայանոսի բանակի կայանման ժամանակային հանգամանքներից։

                 Հետագայում, 1978 թ-ի հնագիտական աշխատաքների ժամանաակ, Լուսառատ – Փոքր Վեդի ճանապարհի ձախակողմյան հատվածում, Արտաշատի արշավխմբի անդամ Մկրտիչ Զարդարյանի կողմից պեղվել էր մի այլ, թալանված անտիկ դամբարան, որի մանրամասն նկարագրությունը բերված է հնագետի դաշտային օրագրում (Աղ. V, նկ. 2): Դամբարանը շարքային հիմնահողային թաղում էր, սակայն, հյուսիսային կողմից ուներ ուշագրավ, 9,80 մ երկարությամբ, մոտ 0, 50 մ լայնությամբ և 0, 35 մ պահպանված բարձրությամբ հարթակ (Աղ. VI, նկ. 1): Վերջինս կազմված էր անտաշ քարերով շարված զուգահեռ երկու “պատերից”, որոնք հյուսիս-արևելյան հատվածում կորանալով՝ միանում էին իրար, իսկ հարավ-արևմտյան ծայրում կցված էին դամբարանին: Հարթակի միջնամասը լցված էր ամուր տոփանված հողով, որի մակարդակը, հավանաբար՝ սկզբնապես հավասարացված էր դամբանաթմբին: Հենց այս հարթակի վրայից ու քարաշարերի կողքից գտնվեցին մեծ քանակությամբ մանր և խոշոր եղջերավորների ոսկորներ, ըմպանակների, թասերի, խոհանոցային անոթների բեկորներ, ինչպես նաև թափանցիկ ապակուց պատրաստված, գոգավոր զարդագոտիով գավաթի բեկոր (Աղ. VI, նկ. 2) ու երկաթե դանակ: Խաթարված դամբարանում հայտնաբերվեցին առանձին մարդկային ոսկորներ, բրոնձե հայելու և խեցեղենի առանձին բեկորներ։ Ինչպես դամբարանի, այնպես էլ հարթակի գտածոների ողջ համալիրը թվագրվում է մ.թ. II դարի ավարտի -III դ-ի սահմաններում։ Նկարագրված հարթակն, ամենայն հավանականությմաբ՝ ծառայել է իբրև հոգեհացի սեղան, որի վրա, կատարված արարողություններից հետո՝ ջարդվել է օգտագործված սպասքը և թողնվել են ուտեստի մնացորդները: Իր հերթին, հարթակի երկարությունը թույլ է տալիս որոշ դատողություններ անել նաև ծիսակատարությանը մասնակցած մարդկանց քանակի մասին: Ընդունված հաշվարկային չափորոշիչներից ելնելով՝ կարելի է ենթադրել որ այդ “սեղան” -հարթակի շուրջ կարող էր տեղավորվել շուրջ 30 անձ:

             Քննվող տարածքի երրորդ դամբարանը բացահայտվեց նորերս։ 2016-2018 թթ-ին ՀՀ ԳԱԱ ՀԱԻ Արտաշատի հնագիտական արշավախումբը Լեհաստանի Վարշավայի համալսարանի Հնագիտության ինստիտուտի հետ համատեղ աշխատանքներ ծավալեց մայրաքաղաքի հս-ար հատվածում (“Փոքր-Վեդի հայ-լեհական ծրագիր”): Ծրագրի հիմնական նպատակը՝ 1967 թ-ին պատահաբար հայտնաբերված Տրայանոս կայսեր արձանագրության մեջ հիշատակվող IV սկյութական լեգեոնի կողմից կառուցած ենթադրյալ ճամբարի, կամ այլ մոնումենտալ շինության հայտնաբերումն էր: Այդ իսկ նպատակով 2016-2017 թթ-ի ապրիլ և հոկտեմբեր ամիսներին, ապա 2018 թ-ի ապրիլին դաշտային հետախուզումներ ու ստուգողական պեղումներ տարվեցին վերոհիշյալ արձանագրության հայտնաբերման տարածքում և գյուղի հարակից հանդամասերում: Հետախուզման ընթացքում, հանդիպեցինք Փոքր Վեդու բնակիչ Հարություն Առաքելյանին, ով տեղեկացրեց, որ 2016 թ. մարտին իր տան բակում (Ջ. Դուրյան փ. 16) տարված շինարարական աշխատանքների ժամանակ պատահաբար հայտնաբերել է մի կարասային թաղում (Աղ. V, նկ. 1): Հարությունը պատմեց վերջինիս հայտնաբերման հագամանքները, ինչպես նաև տրամադրեց որոշ լուսանկարներ, արված կարասի բացահայտման պահին (Աղ. II, նկ. 1,2): Հայտնաբերողի վկայությամբ, 1,5 մ խորության վրա բացված կարասը դրված էր 45 աստիճան թեքությամբ, ուներ արևելք-արևմուտք կողմնորոշում (շուրթը՝ դեպի արևմուտք) և խնամքով փակված էր շրթին ընդհուպ հենած անմշակ, տափակ ֆիլզիտե սալով (լայն.՝ 45սմ, բարձր 95 սմ, Աղ. II, նկ.3): Արշավախմբի կողմից գրանցման ժամանակ կարասն արդեն բեկորային վիճակում էր, խառնված էին մարդկային և կենդանական ոսկորները, առանձնացված էին նաև կարասում գտնված կավանոթների բեկորները: Հայտնաբերման վայրի և գտածոների հետ տեղում ծանոթանալուց և դրանք ֆիքսելուց հետո, ողջ հնագիտական նյութը տեղափոխվեց Արտաշատի հնագիտական հանգրվան, որտեղ և իրականացվեց կարասային թաղման մանրամասն ուսումնասիրությունը:

                 Կարասն ունի ձվածիր իրան, առանց ընդգծված վզի, կլոր պսակի արտաքին տրամագիծը կազմում է 56 սմ, ներքինը՝ 45 սմ, ընդհանուր բարձրությունը՝ մոտ 120 սմ է, այն ունի քիչ փռված հատակ և “պտկաձև” նստուկ (Աղ. II, նկ.4): Հավանաբար, ննջեցյալին կարասում տեղադրել են վերջինիս ուսը ջարդելով, ինչի մասին են վկայում անոթի in situ լուսանկարներն ու հայտնաբերողի նկարագրությունը: Դամբարանի ուղեկցող հնագիտական նյութերը տեղադրված են եղել ինչպես կարասի ներսում, այնպես էլ նրա կողքին, սակայն, դրանց ստույգ տեղակայումը պարզել չհաջողվեց։ Թաղումից հայնաբերված կարմիր փայլեցված գնդաձև, հաստապատ սափորն (“տափաշիշը”) ունի կլոր պսակ, կարճ ու նեղ վիզ և իրանի վերին հատվածում ամրացված երկու կոր, երկայնական ներճկմամբ կանթերով: Անոթի չափերն են. բարձրությունը՝ 26 սմ, պսակի տրամագիծը՝ 5,5 սմ, բռնակի երկարությունը 7 սմ (Աղ. III, նկ.1):Տափաշշերն առհասարակ առանձնահատուկ դիրք են գրավում Հայաստանի անտիկ խեցանոթների հավաքածուներում (Արմավիր, Գառնի, Արտաշատ, Դվին, Օշական և այլն): Դրանք ձեռքով պատրաստված, երկու կողմից սեղմված անոթներ են: Արտաշատի դամաբարանադաշտերից հայտնաբերված տափաշշերի որոշ օրինակների մի կողմն ավելի ուռուցիկ է քան մյուսը, ինչը միտված է տեղափխման հարամարությանը: Տափաշշերը մեծ մասամբ ունենում են գունազարդում, մասնավորապես՝ հարդարված են կարմիր և շագանակագույն համակենտրոն շրջաններով: Իրական տափաշշերից զատ, մ. թ. ա. I դարում ի հայտ են գալիս գնդաձև “տափաշշերը”, գոյատևելով մինչև մ. թ. II դ. ներառյալ: Այս շրջանում դրանք կորցնում են իրենց տափակ կողերը, ստանում գնդաձև տեսք և կատարում են ջրամանի, սափորի գործառույթ: Միաժամանակ, այս անոթները, վզի, շրթի, կանթերի, ինչպես նաև իրանի երկմաս մոդելավորման հարցում՝ կրկնում են տափաշշերի պատրաստման ավանդույթը։ Արտաշատից զատ, նման գնդաձև անոթներ հայտնաբերվել են նաև Սյունիքում (Սիսիան, Վայք): Գնդաձև “տափաշշերը” հիմնականում ունենում են կարմիր փայլեցում: Փոքր վեդու գնդաձև սափորն իր արտաշատյան զուգահեռներով՝ թվագրվում է մ. թ.  I – II դ. առաջին կեսով:

                    Ուշադրության են արժանի դամբարանից գտնված երկու խոշոր ծորակավոր կավանոթների բեկորները։ Պահպանվել են միայն իրանին ամրացված ծորակների հատվածները, որոնք հորիզոնական կցված են անոթի դեպի դուրս հակված շրթին և իջնում են մինչև ուսը (Աղ. III, նկ.2, 3): Հայտնաբերվել են նաև չորս տնտեսական սափորների պսակների մասեր, պատված բաց դեղնա-կանաչավուն անգոբով, որը շատ տիպական է քննվող ժամանակաշրջանի խեցեղենի համար (Աղ. III , նկ. 4, Աղ IV, նկ. 1): Դամբարանում առկա էր նաև խոհանոցային խեցեղեն: Դրանք թուխ, կամ դարչնագույն խոշորահատիկ կավից պատրաստված ձեռածեփ անոթներ են: Վերջիններիս թվում՝ առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում խուլ, ուղղահայաց կանթերով և թույլ ընդգծված ուսերով անոթը։ Կանթերի երկարություն կազմում է 3սմ, դրանք բարձրանում են դեպի անոթի պսակը: (Աղ III, նկ. 5):   Դամբարանային գույքի մասն են կազմում նաև կարմիր փայլեցրած նրբախեցի, ներճկված պսակով և օղակաձև նստուկով գնդաձև թասը (տրամ. 11սմ, բարձրությունը 4,5 սմ, Աղ IV, նկ. 2), ինչպես նաև մեկ այլ՝ ընդգծված շրթով թասը (տրամ. 35 սմ, բարձր 7 սմ, Աղ IV, նկ. 3): Նմանատիպ թասեր հայտնի են Արտաշատից, Արմավիրից, Դվինից և թվագրվում են մ.թ.ա. I – մ.թ. I դարերով: Ուշագրավ է դամբարանից հայտնաբերված փիալայի բեկորը, որն ունի շեշտված անցում կիսագնդաձև իրանից դեպի պսակը: Անոթի խեցին բավականաչափ նուրբ է, լավ թրծված, հղկված և փայլեցրած է (տրամ.՝ 14, 5 սմ, բարձր. 7 սմ, Աղ IV, նկ. 4): Փոքր վեդի գյուղի կարասային թաղման նյութերի քննությունը թույլ է տալիս թվագրել այն մ. թ. I-II դդ-ով: Կարասային թաղումներ հայտնաբերվել և ուսումնասիրվել են պատմական Հայաստանի բազմաթիվ հնավայրերից, որոնց վերաբերյալ հանգամանալից ակնարկներ տրված են Բ. Առաքելյանի, Գ. Տիրացյանի, Ժ. Խաչատրյանի և մի շարք այլոց աշխատանքներում: Հայտնի տվյալների կրկնությունից և հոդվածի չարդարացված ծանրաբեռնումից խուսափելու նպատակով, այստեղ բավարարվենք փաստելով միայն, որ թաղման այս ձևն ամնատարածվածներից մեկն է եղել ոչ միայն անտիկ Հայաստանի պատմական տարածքում, այլև համաժամանակյա Վիրքում, Աղվանքում և Մերձավոր Արևելքի հարակից այլ շրջաններում։ Դիադրությունն ու դիակիզումը (մասունքների զետեղմամբ) կատարված կարասային թաղումներում՝ միանգամայն տիպական են Արտաշատի համար ևս։

                     Արտաշատ հուշարձանի սահմաններում՝ կարասային թաղումները առավել բնորոշ են քաղաքի արևելյան դամբարանադաշտին, որտեղ 1971 թ.-ին պեղումներ է իրականացրել Արտաշատի արշավախումբը: Փոքր Վեդի գյուղի հարավ-արևելյան և հարավ-արևմտյան հատվածներումում հայտնաբերված դամբարանները գալիս են հաստատելու այն սկզբնական վարկածը, որ տվյալ տեղանքը ծառայել է իբրև դամբարանադաշտ, ընդ որում՝ անտիկ շրջանի տարբեր ժամանակահատվածներում: Այդ են վկայում նաև վերը բերված հնագիտական տվյալները, ինչպես և Փոքր Վեդիի նույն Ջ. Դուրյան փողոցի սկբնամասում պատահական հայտնաբերված ու ավերված երկու այլ կարասային թաղումները, որոնք գրանցվեցին 2016թ. հետախուզման շրջանակներում: Ակներևաբար, մ. թ. ա. I – մ. թ. I դարերում այս տեղանքը քաղաքի հյուսիս-արևելյան դամբարանադաշտի քաղաքամերձ ծայրամասն էր, որտեղ թաղումները շարունակաբար կատարվել են առնվազն մինչև մ.թ. III դար։ Ուստի և միանգամայն օրինաչափ էր Իտալիկների I լեգիոնի զինվորի թաղումը արդեն իսկ գոյություն ունեցող դամբարանադաշտի տարածքում: Բերված տվյալների լույսի ներքո՝ 1967 թվականի փրկարարական պեղումների ժամանակ կրաքարե փոքր խարիսխների, առանձին քարե կվադրների հում աղյուսի բեկորների, աղորիքների և տարաժամակյա անտիկ խեցեղենի հայտնաբերումը կարող է գնահատվել որպես այտեղ առկա թաղումների և նրանց վերգետնյա կառույցների վկայություն: Անտիկ Հայաստանում վերջիններիս գոյությունը փաստված է մասնավորապես՝ Կարինի (Հասան-Կալա) և Սիսիանի դամբարանային համալիրներում։

                Վստահելի փաստերի բացակայության պայմաններում, դժվար է պնդել թե բոլոր այս ճարտարապետական և հնագիտական գտածոները վերաբերել են Իտալիկների I լեգեոնի շարքային զինվորի դամբանին։ Հավանաբար, 1967-ին Փոքր Վեդիի հարավային ծայրամասում ջրագծի խրամատի անցկացման ընթացքում, ավերվել են մի շարք դամբարանային և այլ կառույցներ, որոնցից՝ աչքի է ընկել միայն Տրայանոսի լատիներեն արձանագրությունն ու իտալիկ զինվորի տապանաքարը։ Այդուհանդերձ, առկա հնագիտական տվյալները թույլ են տալիս Արտաշատ հուշարձանի քննվող տարածքը գնահատել որպես քաղաքի Հյուսիս-արևելյան դամբարանադաշտի մի հատվածը, որտեղ քաղաքային բնակչության հետ մեկտեղ, թաղվել են նաև օտարերկրացիները։ Առանձին խնդիր է թե ի՞նչ շարժառիթներ է ունեցել քաղաքային դամբարանադաշտի տարածքում Տրայանոսի արձանագրության տեղակայումը։ Այս, ինչպես նաև անտիկ մայրաքաղաքի դաշտային հատվածներին առնչվող մի շարք այլ հարցերի լուսաբանմանը կնպաստեն Արտաշատի հետագա ուսումնասիրությունները։

Հայկ Գյուլամիրյան,

ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ,

Հայաստանի գինու պատմության թանգարան

Ի տարբերություն արվեստի մյուս տեսակների, ճարտարապետությունը հակված է իր մեջ կենտրոնացնելու ազգերի և պետությունների հավաքական կերպարը: Այն միակ արվեստն է, որտեղ միավորվում են մարդկային մեծ աշխատանքը, տեխնիկական հմտությունները և, վերջիվերջո, ստեղծագործական ոգեշնչումն ու ազգի ոգին: Զվարթնոցը այն հոյակերտ տաճարն է որի մեջ ի մի բերվեցին նրանցից դարեր աոաջ մշակված ճարտարապետական մշակույթը և շինարարական արվեստը, որտեղ հայ հանճարեղ ճարտարապետները կարողացան դրսևորել իրենց մտահղացումների ամբողջ վեհությունը: Շատ պատմիչներ են հիացել նրա գեղեցկությամբ ու վսեմությամբ. Սեբեոսի մոտ տեսնում ենք գովասանական արձագանք՝ «տաճար, որն արժանի է աստվածային պատվի», Կաղանկատվացու մոտ՝ «բազմապայծառ եկեղեցի», Ասողիկի մոտ `«զարմացուցիչըն տիեզերաց» եզրույթները:

Զվարթնոցից մեզ հասած հնագույն վկայությունը ուրարտական Ռուսա II-րդ արքայի սեպագիր արձանագրությունն է, որի մեջ խոսվում է նշանակալի ծավալի հասնող շինարարական աշխատանքների, մրգատու և խաղողի այգիներ տնկելու, գետից ջրանցք բերելու և զոհաբերություններ մատուցելու մասին:

Տաճարի ստեղծումը կապված էր Հայաստանում մշակութային վերելքի հետ՝ 5-րդ դարում գրերի ստեղծման, Դվինի՝ արհեստների և առևտրի քաղաք դառնալու, մշակույթի զարգացմամբ՝ գրականության և թարգմանչաց արվեստի տեսքով, որը հանգեցրեց համընդհանուր մշակութային վերածննդի: Բայց, մյուս կողմից, տաճարի կառուցման ընթացքում քաղաքական իրադրությունը լարված էր՝ այն էր արաբական արշավանքներն ու Բյուզանդիայի իշխողական ձգտումները: Հենց այս բարդ շրջանում է Ներսես III-ը ընտրվում կաթողիկոս, ով նախկինում եղել էր զորապետ ու կրթություն ստացել Բյուզանդիայում: Ներսես կաթողիկոսն իր վրա պարտականություն է վերցնում ոչ միայն հանդարտեցնել լարված իրավիճակն, այլև զբաղվել ծավալուն շինարարական գործունեությամբ, ինչի պատվին ստացավ ‹‹Շինարար›› մականունը:  

Տաճարի կառուցումը սկսվել է 641-643 թվականներին ընդուպ մինչև 652 թվականը: Տաճարի անվան բառացի թարգմանությունն է՝ «զվարթունների բազմություն», որը կապված է տվյալ տեղանքի և այնտեղ տեղի ունեցած իրադարձությունների հետ: Սեբեոսը հիշատակում է, որ ժամանակին այստեղ են հանդիպել Տրդատ թագավորն ու Գրիգոր Լուսավորիչը: Ներսես III-ը հենց այս պատճառով է ընտրում իրեն աթոռանիստ տվյալ վայրը: Համալիրի Տաճարի օծման արարողությանը ներկա է եղել Կոնստանտին II-ը, ով, խիստ զարմացած լինելով նրա գեղեցկությամբ, ցանկանում է նույնպիսի մի տաճար կառուցել Կոնստանդնուպոլսում: 

Չնայած նրան, որ տաճարը չի պահպանվել մինչ մեր օրերը, համառ վեճերն ու հետաքրքրությունն ամենևին չեն դադարում նրա շուրջը: 20-րդ դարում առաջինը, ով փրկեց տաճարը մոռացությունից Թորոս Թորամանյանն էր՝ տաճարի վերակազմության նախագծի հեղինակը: Տաճարի հարավ-արևմուտքում այժմ գտնվում են Կաթողիկոսական պալատի և նրա բնակելի հատվածների ավերակները։ Պալատը բաղկացած էր երկու մասից, որոնք միացված էին միջանցքով` արևմտյան հատվածում տեղակայված են հանդիսությունների սրահներ իսկ արևելքում` տնտեսական նշանակության կառույցներ ինչպես նաև ծավալուն հնձան։ Զվարթնոց տաճարի շուրջը Ներսես Տայեցի կաթողիկոսի կողմից այգիներ տնկելու մասին հաղորդում են միջնադարյան հայ պատմիչներ Սեբեոսը և Հովհաննես Դրասխանակերտցին: Գինու մեծածավալ հնձանը բացվել է Թորոս Թորոմանյանի պեղումներով` 1931 թվականին։ Այն VII դարում կառուցված շինություն է, սրբատաշ տուֆե հաստ պատերով, ուղղանկյուն հատակագծով, որը կազմված է երկու բաժանմունքից և սրանց միջև առկա երկար միջանցքից։ Հնձանի բոլոր տաքարների ընդհանուր տարողությունը կազմել է շուրջ 22 հազար լիտր։

 Ըստ ճարտարապետական վերակազմության տաճարը շրջանաձև ռոտոնդա է: Այդ շրջանում, հայ միջնադարյան ճարտարապետության մեջ տարածված էին խաչաձև-կենտրոնագմբեթ եկեղեցիները, որոնք ունեին ուղղանկյունաձև կամ քառանկյուն հիմք: Զվարթնոցի պարագայում, որպես հիմք, քառակուսու փոխարեն ընտրվում է շրջանը, որի հորինվածքի միջուկը քառակոնքն է, և տաճարը հանդես է գալիս որպես ինքնատիպ փորձարարություն: Տաճարի արտաքին տեսքը զարմացնում էր իր վիթխարիությամբ՝ մեկը մյուսի վրա դրված համաչափորեն փոքրացող գլանների տեսքով: Այստեղ, իհարկե, տեղ են գտնում հայկական հանրածանոթ խորհրդանիշները՝  խաղողի վազը, նռան պտուղներն ու բուսաերկրաչափական պատկերաքանդակները:

Տաճարի արտաքին կամարաղեղների վրա քանդակված խաղողի ոստի առանձին հատվածներ գրեթե կազմում են լրիվ կիսաշրջաններ, և միայն հա­րևան գալարների հատման տեղերում է, որ ընդհատվում և թեքվում են տարբեր ուղղություններով: Այսպես, տերևին սովորաբար հաջորդում է խաղողի միաճյուղ ողկույզը, հետո գալիս է նորից տերև ու խաղողի երկճյուղ ողկույզը։ Ողկույզները, առանց բացառության, կախված են վերևից, իսկ տերևները դեպի վեր են բարձրանում ոստի ներհակ ճյուղերից, իսկ որթերի մանրամասները մշակվել են այնպես, որ դրանցից ոչ մեկը նույնիսկ մոտավոր նմանություն չունի մեկ անգամ արդեն ընտրված կոմպոզիցիային: Հարևան կամարաղեղների հատման կետերում, ուղիղ որմնասյուների վրա, դրված են մեծածավալ քարեր։ Ահա այդ քարերի վրա են մեծ հետաքրքրություն ներկայացնող այն պատկերաքանդակները, որոնք իրենց բնույթով եզակի երևույթ են հայկական ճարտարապետության մեջ  և V— VII դարերի զարդարվեստում  մասնավորապես։ Պատկերաքանդակներից (թվով 32) մեզ են հասել ընդահմենը ինը: Պատկերաքանդակներում, որպես կանոն, մարդիկ ներկայացված են շինարարական գործիքները ձեռքերին։ Գործիքներից պատկերված են սրածայր բահ և երկու տեսակի մուրճեր` կեռ և ուղղանկյուն գլուխներով։ Ըստ Թորոս Թորամանյանի այս պատկերաքանդակները պատկերում են եկեղեցու շինության ժամանակակից աշխատավոր, եկեղեցական և աշխարհիկ անձերի բարձրաքանդակները:

Կարևոր է նշել, որ քրիստոնեական շատ գաղափարներ յուրացվել են հայ մշակույթի կողմից՝  ազգային աշխարհայացքի օգնությամբ։ Միջնադարյան հայաստանի նյութական մշակույթում մեծ նշանակություն ունեն խաղողի որթի և ողկույզների, նռան թփերի և ողկույզների քանդակային հորինվածքները։ Հայ վարդապետները քրիստոնեության գաղափարները քարոզելիս լայնորեն օգտվել են ժողովրդական աշխարհընկալման համակարգից, որտեղ բացառիկ էր այգու դերը։ Այգային պատկերացումների արտահայտման լայն դաշտ էին ստեղծում և նորկտակարանային մի շարք դրվագներ․ երկնային թագավորությունը որպես խաղողի այգի, Քրիստոսը որպես ճշմարիտ որթատունկ «Ես եմ որթն ճշմարիտ․․․ Ես եմ որթ՝ և դուք ուռ․․․», գինին որպես աստվածային արյուն, արդար դատաստանը որպես հոգի ողկույզների հավաքում և ճզմում աստվածային հնձանում, Աստված որպես վերին այգեպան։

Զվարթնոցի մասին խոսել են այն բոլոր ուսումնասիրողները, որոնք այս կամ այն առիթով անդրադարձել են հայկական ճարտարապետության պատմությանը: Այս հանգամանքը, իհարկե, պատահսական չէ, որովհետև հայտնի դաոնալով քսաներորդ դարի աոաջին կեսին, Զվարթնոցն իր վրա գրավեց շատ գիտնականների ուշադրությունը և իր արժանի տեղը գտավ ինչպես հայկական, այնպես էլ համաշխարհային ճարտարապետության պատմության մեջ: