«Սասնա ծռեր»-ը հայ ժողովրդի ազգային էպոսն է, որը բազմադարյա բանավոր ավանդույթի միջոցով փոխանցվելով՝ վերջնականապես գրառվել է միայն 19-րդ դարում։ Էպոսի միջուկը կազմավորվել է վաղ միջնադարում՝ 8-10-րդ դարերում, երբ հայ ժողովուրդը պայքարում էր արաբական տիրապետության դեմ։ Այս գործը հերոսական և ազատագրական գաղափարներով հագեցած վեպերգ է, որտեղ գլխավոր կերպարները՝ Սանասարն ու Բաղդասարը, Մհեր Մեծը, Դավիթը և Փոքր Մհերը, մարմնավորում են հայրենիքի ազատության համար մարտնչող հայոց ուժը, քաջությունը և անսպառ կամքը։

Էպոսը բաղկացած է չորս ճյուղից՝ Սանասարի և Բաղդասարի, Մհեր Մեծի, Դավթի և Փոքր Մհեր մասին պատմություններից։ Ճյուղերը կապակցված են հերոսների սերունդներով և շարունակական պայքարի գաղափարով։ Ժողովրդական բանահյուսության տարբեր շերտերում պահպանվել են բազմաթիվ պատումներ, որոնք գրավոր կերպով հավաքագրվել են հատկապես 1873 թվականին՝ Գարեգին Սրվանձտյանցի կողմից։ Մինչև այսօր հայտնի է շուրջ 160-ից ավելի գրառված տարբերակ, որոնք հարուստ են լեզվական, դիցաբանական ու պատմական տարրերով։

«Սասնա ծռեր» էպոսը, առանձնանում է ո՛չ միայն հերոսական սյուժեներով, ռազմական սխրանքների պատկերներով, այլև մշակութային ամենատարբեր և բազմաշերտ դրսևորումներով։ Այդ համատեքստում առանձնակի տեղ է գրավում գինին, որը հանդիպում է, թերևս, էպոսի ամենկարևոր հատվածներում՝ ծառայելով հերոսների ամենատարբեր գործառույթներին։ Գինին դրսևորվում է թե՛ որպես սրբազան երդումի առարկա, որի միջոցով հերոսները հաստատում են իրենց խոսքի և գործի անսասանությունը, թե՛ որպես խնջույքի կենարար բաղադրիչ, որը միավորում է համայնքը և վերածվում սոցիալական ու ծիսական շփման միջոցի։ Միևնույն ժամանակ այն հանդես է գալիս նաև որպես դավադիր գործիք, երբ գինին օգտագործվում է հերոսներին մոլորեցնելու, թուլացնելու կամ գերության մատնելու համար։ Օրինակ, երբ Մելիքը զորքով գալիս է Սասունի վրա, Ձենով Հովանն ու Ցռան Վերգոն վախենալով և մտածելով, որ իրենք չեն կարող կռվել Մելիքի դեմ, որոշում են Դավթին էլ հետ պահել կռվից.

 «Հովան, մեր ձեռքեն չի՛ գա, որ կռվենք,

Բերենք Դավթին, նստենք, քե՛ֆ մի անենք,

Խաբենք Դավթին, խմեցուցենք,

Էլնենք, տանենք կընիկ, աղջիկ,

Ոսկի-արծաթ տանք Մելիքին,

Անցնենք էնոր թրի տակով,

Բալքի Մելիք խղճա մեզի» (էջ 221):

«…Դավիթ,

Թե էդ պղինձ գինին խմես՝ Մհերի տղեն ես,

Թե չը խմես՝ բիճ ես։

— Քեռի՛,— ասաց,— լի՛ց մի տեսնենք էդա բարոշ։

Քեռին պղինձ լցրեց լիք — չուր բերան։

Դավիթ վերուց, դրեց բերնին,

Խըմեց, խըմե՜ց, խլսուց թողեց,

Պղինձ ընկավ գետին, ծակվավ։

Դավիթ էնպես մի գինովցա՜վ—պառկավ, քնավ (221):

Այս ամենը վկայում է, որ «Սասնա ծռեր»-ում գինին չի սահմանափակվում որպես առօրեական ըմպելիք․ այն վերածվում է բազմաշերտ խորհրդանիշի, որն արտացոլում է հայ ժողովրդի ավանդական պատկերացումները կյանքի, մահվան, հավատի և փորձության մասին։ Գինին միաժամանակ կրում է կրոնական, բարոյական և սոցիալական իմաստներ․ այն կարող է նույնքան սրբազան ու կյանք պարգևող լինել, որքան վտանգավոր ու կործանարար՝ կախված այն բանից, թե ինչպես և ինչ հանգամանքներում է օգտագործվում։

Միջանկյալ անդրադառնանք նաև նռան խորհրդին. հայ ժողովրդի մշակույթում նուռը առանձնահատուկ խորհրդանիշ է, որը համարվում է պտղաբերության, բեղմնավորության, առատության և կյանքի շարունակության նշան։ Նուռը իր բազում սերմերով խորհրդանշում է ընտանիքի բազմազավակությունն ու ժողովրդի կենսունակությունը։ Այս պատճառով էլ «Սասնա ծռեր» էպոսում գինին միշտ նկարագրվում է որպես նռան գինի, քանի որ այն ոչ միայն խմիչք է, այլև ուժի, կենսական եռանդի ու աստվածային պարգևի խորհրդանիշ։ Նռան գինին էպոսի հերոսների համար դառնում է զորության աղբյուր, իսկ ժողովրդի համար՝ հայրենիքի պահապան հոգու մարմնացում։ Նուռը հայոց արվեստում ու ճարտարապետությունում նույնպես լայնորեն կիրառվել է։ Եկեղեցիների քանդակներում, խաչքարերում և միջնադարյան ձեռագրերի մանրանկարչության էջերում հաճախ հանդիպում է նռան պատկերը՝ որպես երկնային օրհնության ու հավերժության նշան։ Հայկական ավանդույթում նաև հարսանեկան արարողություններում նուռը կարևոր տեղ ունի՝ կապված նոր կյանքի, բարի սերնդի և ընտանիքի ամրության գաղափարի հետ։ Այսպիսով, նուռը և նռան գինին մեր ժողովրդի կյանքում միայն նյութական արժեք չեն, այլև հոգևոր խորհրդանիշներ, որոնք միավորում են հավատքը, մշակույթը և ազգային ինքնությունը։

Գինին Սանասարի և Բաղդասարի կյանքում

Էպոսի սկզբնական հատվածներում Սանասարի ու Բաղդասարի կերպարի շուրջ գինին հանդես է գալիս ոչ միայն որպես ըմպելիք, այլև՝ սրբազան երդման բանաձևի հիմնական բաղադրիչ։ Սանասարը նոր տուն կառուցելուց առաջ ասում է․

«Հացն ու գինին, տեր կենդանին.

Էդ ջրի ակ որտեղ էղավ,

Էրթանք, էնտեղ մեր տուն շինենք,

Էնտեղ, ջրի վերան շենլիք շինենք» (էջ 25):

Նա այդ կերպ հաստատում է իր նախաձեռնության աստվածահաճ բնույթը։ Նույն արտահայտությամբ Սանասարը դիմում է նաև մահվան վտանգի պահին, երբ նրա կյանքը մազից է կախված.

«Խալիֆան դանակ էհան,

Քաշեց, որ վիզ կտրեր,մատղեր.

Սանասար տեսավ՝ ուղորդ, վիզ տի կտրի.

Ասաց. «Յա հացն ու գինին, տեր կենդանին» (էջ 46):

Այս կրկնվող բանաձևը վկայում է, որ գինին նրա համար սոսկ սնունդ չէ․ այլ՝ կյանքի և մահվան սահմանին կանգնած հերոսի համար հանդես եկող  աստվածային հովանավորության ու բարոյական տոկունության նշան։ Միաժամանակ գինին էպոսում ստանում է նաև հասարակական ու տոնական գործառույթ։ Հաղթանակից հետո Սանասարն ու Բաղդասարը խնջույք են կազմակերպում․

«Նռան գինին սեղնի վերա դրին.

Կարմիր գինին աչքի առաջ խմեցին,

Ուրախություն, խնջույք արին» (էջ 47)։

Այստեղ գինին ոչ միայն ուրախության ու զվարճանքի միջոց է, այլև համայնքի հավաքական հիշողության մաս․ այն խորհրդանշում է հաղթանակի ամրապնդումը և եղբայրության ու միասնականության ոգին: Սակայն նույն գինին կարող է դառնալ, ինչպես սկզբում նշեցինք, նաև դավի ու խաբեության գործիք։ Խալիֆան, փորձելով չեզոքացնել Բաղդասարին, հրամայում է․

«Էկեք, յոթ ուղտաբեռ քացախ գինի

Լցեք, տարեք Ախմախու սար,

Որ ես վաղ ըզԲաղդասար խաբեմ, բերեմ,

Էնտեղ գինի տանք էնոր,

Խմացընենք, հարբեցընենք, սպանենք» (էջ 49)։

Այսպիսով՝ էպոսի հենց սկզբնական շերտերում գինին ստանում է երկակի և հակասական բնույթ․ մի կողմից՝ այն սրբազան երդումի ու աստվածային օրհնության նշան է, մյուս կողմից՝ կարող է վերածվել խաբեության ու մահվան գործիքի։ Այս երկակիությունը ցույց է տալիս գինու խորհրդանշական դերի բարդությունը «Սասնա ծռեր»-ում, որտեղ ամեն առարկա ունի և՛ կենարար, և՛ կործանարար ներուժ՝ կախված հանգամանքներից և հերոսների ընտրած ուղուց։

Գինին Մեծ Մհերի պատմության մեջ

Մեծ Մհերի կյանքում նույնպես գինին կարևոր դեր ունի։ Առյուծի դեմ մարտի ժամանակ նա դիմում է Աստծուն՝ կրկնելով հայտնի արտահայտությունը․

«Հացն ու գինին, տեր կենդանին» (էջ 106)։

Մհերի հարսանիքի նկարագրության մեջ գինին դրված է սեղանին, ինչը ցույց է տալիս նաև դրա արարողակարգային նշանակությունը (էջ 114)։ Սակայն Մհերի պատմության մեջ գինին ստանում է նաև վտանգավոր իմաստ․ Իսմիլ Խաթունը իմանալով Մհերի՝ Սասուն վերադարձի մասին, Մհերին խմեցնում է յոթ տարվա գինի, որից հետո նա ընկնում է Իսմիլի լարած ծուղակն ու յոթ տարի մնում այնտեղ.

«Ձեր տուն ավրի՝

Նայեք, յոթը տարվա գինի չըկա՞.

Էնի պիտի դառնա գնա, շուտ արեք, շո՛ւտ։

Ծառաներ էլան, յոթ տարվա գինին բերին,

Տվին Մհերին՝ վեր ձիան. Մհեր խմեց։

Մհեր որ խմեց՝ Մհերի ճակատ բռնեց (էջ 122)։

Ավելի ուշ, երբ Մհերը մահանում է, սասունցիները յոթ տարի սուգ են պահում, ապա սկսում են գինի խմել ու քեֆ անել։ Միայն Քեռի Թորոսն է հրաժարվում․

«Ես էսատեղ նստեմ, ես կերուխում անեմ,

Մըսրա Մելիք Դավթին գերի՞ պահի։

Բա ամոթ չէ՞ մեզի…

Հացն ու գինին, տեր կենդանին.

Չուր էդա որբ հետ չը բերեմ,

Էս բաժակ իմ բերան չ’առնեմ(էջ 152–153)։

Այս դրվագում գինու միջոցով առաջին հերթին պատկերում է սգի հաղթահարումը․ յոթ տարվա սուգից հետո սասունցիները կրկին նստում են սեղանի շուրջ, բերում են գինի, խմում և սկսում ուրախություն անել, ինչը խորհրդանշում է կյանքի շարունակությունը և անցյալ կորուստների հիշատակն ու հարգանքը։ Գինին ծառայում է որպես Մհերի կերպարի և նրա սխրանքների հիշատակման և փառաբնման միջոց, և օգնում է համայնքին վերականգնել բարոյական ու սոցիալական կարգը։ Սակայն այն նաև հավատարմության և խոհեմության փորձություն է, քանի որ հերոսները ստիպված են խմել կամ հրաժարվել խմելուց՝ ցույց տալով իրենց անձնական կամքին ու արժանապատվությանը հավատարիմ մնալը։ Այս երկակիությունը՝ ուրախության և փորձության միաժամանակությունը, գինին դարձնում է էպոսի կարևորագույն խորհրդանիշներից մեկը, ընդգծելով, որ կյանքն ու անցյալի հիշողությունը միշտ միմյանց հետ են կապված։

Գինին Սասունցի Դավթի կերպարում

Դավթի պատմության մեջ գինին ու հացը կրկին հանդես են գալիս՝ որպես մշտական երդման բաղադրիչներ, որոնց միջոցով նա հաստատում է իր խոսքի անկոտրում բնույթը և կապվածությունը աստվածային հովանավորության հետ․

«Ծովասարի տեղ թե հիմիկ կ’ասե՛ս, ասա՛,

Չ’ասես՝ հա՛ցն ու գինին, տեր կենդանին,

Սիլա մի կտամ քո էրես, քո վիզ ծռի» (էջ 188)։

Դավթի հերոսական ուժն ու կենսակերպը բազմաթիվ դրվագներում անմիջականորեն կապված են գինու հետ․ նրան նկարագրում են խնջույքներում և հաղթանակների տոնակատարությունների ժամանակ, երբ խմում է յոթ տարվա նռան գինի (էջ 200): Մյուս կողմից, գինին դարձյալ կարող է դառնալ դավադրության ու վտանգի գործիք․ թշնամիները Դավթին յոթ պղինձ գինի են խմեցնում, և նա հարբած վիճակում ընկնում է քնած՝ դառնալով խաբեության զոհ.

«Քեռին պղինձ լցրեց լիք — չուր բերան։

Դավիթ վերուց, դրեց բերնին,

Խըմեց, խըմե՜ց, խլսուց թողեց,

Պղինձ ընկավ գետին, ծակվավ։

Դավիթ էնպես մի գինովցա՜վ—պառկավ, քնավ» (էջ 221)։

Այս դրվագը ընդգծում է, որ գինին ոչ միայն միավորում ու կենարար ազդեցություն է ունենում, այլև կարող է խոցելիություն ստեղծել, փորձության առիթ դառնալ և սպառնալիքի տեղիք տալ։ Այսպիսով, Դավթի պատմության մեջ նույնպես գինին ստանում է երկակի և հակասական իմաստ, միաժամանակ խորհրդանշելով կյանքը, ուժը և տոնակատարությունը, բայց նաև խաբեությունը և վտանգը, ինչը ընդգծում է «Սասնա ծռեր»-ի խորհրդանշական համակարգի խորությունը և բարդությունը։

Գինին Փոքր Մհերի վերջին փորձությունների ժամանակ

Էպոսի վերջին հերոսը՝ Փոքր Մհերը, նույնպես խիստ կարևորությամբ է վերաբերվում  գինուն։ Հորը հետ միջադեպից և անեծքից հետո նա հավաքում է ընկերներին և խմում յոթ տարվա նռան գինի (էջ 290), ինչը դառնում է ոչ միայն ուրախության և միասնականության միջոց, այլև նրա ճակատագրի խորհրդանշական նշանավորում ու ընկալումը։ Գինին այստեղ ընդգծում է հերոսի միանձնյա ուժը և որոշակիությունը՝ ցույց տալով, որ նրա գործողությունները գտնվում են ճակատագրի, բայց նաև սրբազան կարգավիճակի հետ սերտ կապի մեջ։ Վերջնական վտանգի պահին Փոքր Մհերը կրկին կիրառոջմ է գինու հետ կապված հայտնի բանաձևը․

«Հիշա իմ հացն ու գինին, տեր կենդանին,

Մարութա բարձր Աստվածածին» (էջ 318):

Սա վկայում է, որ գինին նրա կյանքում շարունակում է ունենալ աստվածային հովանավորության և հոգևոր կարևորության իմաստ։ Այս դրվագում գինին դառնում է և՛ նշանավոր իրադարձության, և՛ խորհրդանշական ոգու ամրապնդման միջոց, ընդգծելով, որ «Սասնա ծռեր»-ում գինին ոչ միայն առօրեական, այլև սրբազան ու ճակատագրական արժեք ունի։

Այսպիսով՝ «Սասնա ծռեր» էպոսում գինին հանդես է գալիս որպես բազմաշերտ խորհրդանիշ, որն ընդգծում է ինչպես անհատի, այնպես էլ համայնքի սոցիալական և հոգևոր ընկալումները։ Մի կողմից գինին ներկայացվում է որպես հավատի, երդման և աստվածային պաշտպանության նշան, ինչը վկայում է, որ էպոսում առարկաները չեն սահմանափակվում նյութական ֆիզիկական իմաստով, այլ ձեռք են բերում հոգևոր, բարոյական և խորհրդանշական արժեք։ Հերոսները, օգտագործելով գինին իրենց խոստումներում կամ ճակատագրական իրավիճակներում («Հացն ու գինին, տեր կենդանին», էջ 25, 46, 318), հաստատում են իրենց ինքնիշխանությունը, հավատարմությունը և աստվածային հովանավորության հետ կապը։

Մյուս կողմից, գինին էպոսում ներկայացվում է նաև որպես սոցիալական ու մշակութաբանական պարտադիր բաղադրիչ․ այն անբաժան է խնջույքներից, հարսանիքներից և հաղթանակի տոնակատարություններից, որտեղ հերոսները միասնականություն են ցուցաբերում և ամրապնդում համայնքի ինքնությունն ու ավանդույթները (էջ 47, 114, 153)։

Բայց այս խորհրդանիշը բազմակողմանի է․ այն կարող է դառնալ նաև դավադրության, փորձության և կործանման գործիք (էջ 49, 221)։ Թշնամիների կողմից խմեցվող գինին խոցելիության և վտանգի պայմաններ է ստեղծում, ինչը ցույց է տալիս, որ նյութական առարկաները էպոսում կարող են ունենալ հակասական իմաստներ՝ միաժամանակ միավորող և խափանող դերերով։

Այս երկակիությունը ցույց է տալիս գինու երկակի՝ կենարար և վտանգավոր բնույթը․ այն կարող է հանդես գալ որպես կյանք պարգևող ուժ, հավատարմության և սուրբ երդումների խորհրդանիշ, բայց չափազանցության կամ չարագործության դեպքում՝ դառնալ ոչ միայն հերոսի, այլև համայնքի համար սպառնալիք։

Այս հիասքանչ երկակիությունը առաջ է բերում մի շարք տեսական և մշակաբանական խնդիրներ․ օրինակ՝ ինչպես է ժողովրդական էպոսը օբյեկտների միջոցով արտահայտում հոգևոր արժեքները, կամ ինչպես է առարկայի երկակի նշանակությունը ձևավորում հերոսների վարքագիծը և սոցիալական հարաբերությունները։ Նման դիտարկումները թույլ են տալիս ուսումնասիրել, թե ինչպես են նյութական և խորհրդանշական տարրերը համագործակցում հայ էպոսի կառույցում, դարձնելով այն ոչ միայն պատմական, այլև կենսափորձի ու մշակույթի կրող փաստաթուղթ։