Հայկական գինեգործական մշակույթի կարևոր շրջաններից է Աշտարակը, որի մասին, ի թիվս բազմաթիվ սկզբնաղբյուրների և ուսումնասիրողների,  էական տվյալներ են հաղորդում նաև ականավոր գրող, պատմաբան, ազգարագետ Երվանդ Շահազիզն իր «Աշտարակի պատմություն» գրքով (Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1987, 251 էջ), ու հետագայում նրան լրացնող՝ Գևորգ Գևորգյանը, որի ձեռագրերը (ՀԱԻ արխ., Գևորգյան Գևորգ, Աշտարակի ազգագրական նյութեր, 1972, գործ 1, 99 թերթ) պահվում են ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում: Շահազիզն իր աշխատությունն սկսել է գրել 1908 թ.՝ ավարտելով 1934 թ.: Ավելի քան քառորդ դար տևած ուսումնասիրության մեջ առանձին տեղ հատկացնելով Աշտարակի շրջանի գինեգործությանը, հենվելով ավելի վաղ աղբյուրների վրա, Շահազիզը գալիս է պատմության խորքից և հասնում մինչև իր ապրած ժամանակաշրջանը: Հատկապես ուշագրավ են համեմատաբար նոր շրջանի գինեգործական մշակույթին վերաբերող վկայությունները, մանավանդ, որ հեղինակն ինքն էլ ականատես է եղել այդ ամենին:  Նա գրում է, որ 18-19-րդ դարերից սկսած՝ աշատարակի խաղողագործները սկզբում քաղում էին խաղողն ու այն փոխանակում Արագածոտնի լեռներից իջնող անասպահապների հետ՝ այդպիսով ամբարելով իրենց ձմռան պաշարը (յուղ, պանիր, կարագ ևն), որից հետո անմիջապես ձեռնամուխ էին լինում գինու համար նախատեսվող այգեկութին: Ազգագրագետը նշում է, որ վաղ շրջանում աշտարակեցիներն իրենց հնձանները[1] կառուցում էին հենց խաղողի այգիներում՝ այդպիսով տարվա երկու-երեք ամիսներին բնակվելով այգիներում պատրաստված ժամանակավոր կացարաններում. «…նա մի կողմից քաղել է խաղողը, մեծ կթոցներով հնձանի կտուրը հանել և երդիկից ուղիղ թափել առագաստը, որտեղ տրորել են, և մուզն առու դարձած գնացել, թափվել է տաքարները, մյուս կողմից՝ տաքարներում շատ թե քիչ նստած, պարզված շիրան կամ, ինչպես ասում են՝ քաղցուն, լեշքերով (լեշկ), այսինքն՝ հորթի անկպրիլ տկերով, կրել է յուր շիրատունը և լցրել կարասները, երրորդ կողմից էլ կանայք են առել իրենց բաժին քաղցուն, մաթ եփել, ամանել և շփոթ պատրաստել, պոպոքի, նշի, սեխի կորիզի շարերը թաթախել, շուջուխ արել: Մնացել է խաղողի մնացորդը՝ կնճեռը, որից աշտարակցին սովորություն է ունեցել օղի քաշել…» (Շահազիզ 1987, 216): 20-րդ դարասկիզբից հետո (այսինքն այն ժամանակ, երբ Շահազիզը ձեռնամուխ է եղել իր աշխատության ստեղծմանը) աշտարակեցիներն իրենց այգիներում այլևս հնձաններ չեն ունեցել: Նախկին հնձանների փոխարեն նրանք այդ ժամանակ այգիներում կառուցում էին երեքպատանի երեսբաց, թեթև, ժամանակավոր շինություններ՝ «դագաներ», որոնց մեջ պտղաքաղի ու այգեկութի ամիսներին այգիներում գտնվող այգետերերը պատսպարվում են անձրևներից. «…վաղուց արդեն խաղողն այլևս չի տրորվում այգիներում, այլ քաղի ժամանակ մի կողմից խաղողը քաղվում է, մյուս կողմից էլ՝ ձիերով, էշերով և սայլերով կրվում է գյուղը, որտեղ տներում, ամեն տեղ շինված են առագաստներ ու տաքարներ»  (Շահազիզ 1987, 218):

Այդ շինությունները կոչվել են հնձանաբագեր, սակայն Շահազիզը դժավարում է հստակ նշել դրանց կառուցվածքը: Պ. Պռոշյանը հնձանաբագն այսպես է նկարագրում. «Այդ մի աւերակ է, որի գաղաչափ երկայնութեամբ քառանկիւնի կոփածոյ քարերի երեսները ժամանակի մաշող զօրութիւնից տեղ տեղ խորդուբորդուել են: Հնագէտը նորան առ սակաւն 700-800 տարիներ կ’ընծայի»  (Պ. Պռոշյան, Ցեցեր, Թրֆլիս, 1889, տպ. Մ.Դ. Ռօտինեանցի, էջ 48):

Գրող-ազգագրագետն առանձնակի ճոխությամբ ու գունեղ պատկերներով է ներկայացնում այգեկութից հետո, արդեն ձմռանը «տուն մտած» աշտարակեցու մասին, երբ սկսվում էր նրա խրախճանքը և «նա սեղանին էր դնում նոր գինին, որը դեռ չէր էլ խմորվել և, կարելի է ասել, մաճառ էր՝ «կծպծան քաղցր-մեղցր, պղտոր քաղցուն, որ դեռ յուր եռալու, իսկական գինի դառնալու պրոցեսի, կացության մեջ է եղել» (Շահազիզ 1987, 219): Համաձայն լինելով աշտարակեցու ապահովվածության բոլոր պնդումներին, Շահազիզը, սակայն, ընդդիմանում է «գինեխում աշտարակցի» ձևակերպման հետ, նշելով, որ, այո, Աշտարակում շատ գինի է ստեղծվում, բայց Շիրակեցիք ու Փամբակեցիք ավելի շատ են խմում Աշտարակի գինին ու օղին, քան դրանք պատրաստողները. «…նա խմել ու խմում է, նրա սեղանն առանց գինու և օղու չի եղել, բայց նա խմել է չափավոր, արբեցողությունն աշտարակցուն միշտ անծանոթ մոլություն է եղել»: …  Հին աշտարակցին սիրել է ուրախանալ, զվարճանալ, բայց այդ «զվարճությունները երբեք էլ խուժանական բնույթ չեն կրել» (Շահազիզ 1987, 220):

Աշտարակի գինեգործական մշակույթի մասին, առավել մանրամասն, պատկերավոր գրում է Գ. Գևորգյանը: Նա գրում է, որ կարասներն Աշտարակում լվացել են ջրով, ապա հալած ճարպ քսել ներսի կողմի պատերին, որից հետո միայն լցրել շիրայով, որը պետք էր հատուկ չափով լցնել, քանի որ լիքը լցնելու դեպքում եփի ժամանակ կարասը կարող էր պայթել: Այդ ամենից խուսափելու և ապահովված լինելու համար մարդիկ կարասները տեղադրում էին ցեմենտապատ առագաստների վրա, որի շնորհիվ, կարասի կոտրվելու դեպքում, շիրան չէր ներծծվում հողի մեջ, այլ հոսելով լցվում էր տաքարը: Գևորգյանը գրում է, որ ծծմբի օգտագործման հնարավորություն ստանալուց հետո աշտարակցի գինեգործներն առավել հեշտությամբ էին ախտահանում տակառները. նրանք դատարկ տակառում վառում էին ծծումբով պատած թղթեր, որը կատարյալ կերպով մաքարում էր այն բոլոր բակտերիաներից ու սնկերից, որոնք կարող էին մնալ ու փչացնել գինին. «Շիրան կարասները լցնելուց հետո մի քանի օր հետո սկսում է եռալ, արտադրելով ածխաթթու գազ, այնպես որ, եթե կարասների թիվը շատ է, այդ պահին մառան մտնելը ահավոր է, մարդը կարող է խեղդվել գազից: Պատահել են դեպքեր, որ տաքարից կնջիռը հանելու ժամանակ մարդ է խեղդվել» (Գևորգյան 1972, 70):

 Մոտ մեկ ամիս հետո հարկավոր է լինում գինին «կռտել», որը նշանակում է դիրտը առանձնացնել մաքուր գինուց: Դա ևս կարևոր ու հետաքրքրական գործողություն է, որն ազգագրագետը ներկայացնում է ամենայն մանրամասնություններով ու նշում ամբողջական գործընթացի մեջ կիրառվող բոլոր գործիքների բարբառային անվանումները (առագաստ, տաքար, գուփ, տիկ, կարաս, աբիգարդան, ջուջում (չափ է կես դույլի չափով), փարչ, քերեղան (խմելու համար) ): Պետք էր երկար փայտը մտցնել տակառի մեջ, հասկանալ՝ որքան մասն է դիրտ, որքան մասը՝ մաքուր գինի, հետո աբիգարդանով հանել մաքուր գինին ու լցնել այլ՝ արդեն մաքրած-պատրաստած կարասի մեջ. «Հետագայում, երբ տակառը մուտք է գործել Աշտարակ, նրա հետ մուտք է գործել և սիֆոնը՝ ռեզինի խողովակը, քանզի աբիգարդանը չի մտնի տակառի մեջ, ապա, երբ չափել են կարասի կամ գինով լիքը տակառի դիրտի չափը, ռեզինի խողովակի մի ծայրը կապել են չափող փայտի այնտեղից, ուր գինին ու դիրտը անջատվում են իրարից, ապա փայտը խողովակի հետ իջեցրել են կարասի կամ տակառի մեջ, խողովակի մի ծայրից բերանով քաշել են գինին, և երբ սկսել է գինին հոսել, դրել են դատարկ կարասի կամ տակառի  մեջ, մաքուր գինին փոխադրել դատարկ տակառի կամ կարասի մեջ: Այսպես լիքը լցրել են տակառը և փայտի խցանով փակել բերանը, խցանի շուրջը լցրել ծծմբափոշի… քացախամլակներից պաշտպանելու համար» (Գևորգյան 1972, 70):

Ուշագրավ է նաև, որ աշտարակիցների մոտ կտրականապես արգելված էր գինու կարասի կամ տակառի մոտ դնել պանիր, թթու, նավթ, կամ չորացրած համեմունքներ, որովհետև գինին զգայուն է հոտերի ու համերի նկատմամբ և կարող է դրանք վերցնել իր վրա. «…պատկերացրեք գինի խմեք և նավթի հոտ զգաք» (Գևորգյան 1972, 71):  Գ. Գևորգյանն անդրադառնում է նաև խաղողի հայտնի «Խարջի» տեսակին ու նշում  դրանից ստացված «Խերես» տեսակի գինու ստացման պատմությունը. «Աշտարակեցին շուտ է նկատել, որ իր կարասի գինու երեսին փառ է բռնել, կարծել է, որ փչացել է գինին, բայց երբ խմել է, տեսել է, որ ավելի համեղ է ու հոտավետ, առանց հասկանալու, որ այն կարասի երեսի փառը ոչ այլ ինչ է, այլ Խերեսի սունկը: …Առաջին անգամ այդ սնկի ուսումնասիրությունը կատարել է Աշտարակ այցելած գինեգործուհի Աֆրիկյանը, հայտնաբերելով, որ դա ավելի լավն է, քան իսպանական Խերեսը և շնորհիվ սովետական իշխանության, Աշտարակում կառուցվեց գինու գործարան: Հենց գինու գործարանի շնորհիվ է 1970 թ. գինու միջազգային համտեսի ժամանակ նվաճել աշխարհում առաջին տեղը, արժանանալով ոսկե մեդալի» (Գևորգյան 1972, 71-72):

 

Գևորգ ԳՅՈՒԼՈՒՄՅԱՆ, ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ

[1] Աշտարակի շրջանի հնձանային մշակույթի մասին տես՝ Գ.Ս. Թումանյան, Հնձանային մշակույթը Հայաստանում, Երևան, «Զանգակ-97», էջ 31-32, 40, 44, 50-54: Հ.Լ. Պետրոսյան, Ս.Գ. Հոբոսյան, Հ.Պ. Հակոբյան, Աշտարակի միջնադարյան հնձանները, Երևան, 1989, 90-92: Է.Ն. Հակոբյան, Աշտարակի շրջանի ժողովրդական բնակարանի ճարտարապետությունը, Երևան, էջ 34-39: