Հայկական լեռնաշխարհը դեռևս հնագույն ժամանակներից երկրագործության նշանավոր կենտրոն է, որտեղ առնվազն Ք.ա. II հազարամյակի կեսերից տնտեսու­թյան առաջատար ճյուղերից է խաղողագործությունն ու գինեգործությունը: Վանի թագավորության սեպագրերում հիշատակություններ են պահպանվել այգիների հիմնադրման, պարսպապատման, նաև՝ մառանների ու տնտեսական այլ շենքերի կա­ռուցման մասին: Հելլենիստական և նախաքրիստո­նեա­­կան ժամանակաշրջանում գրին որոշակիորեն փոխարինելու է գալիս պատկե­րա­­քան­­դակը, երբ տաճարային ու պալատական համալիրների հարդա­րատարրերում սկսում է տարածում գտնել այգի-խաղողուտի տեսարանը կամ պար­զապես՝ խաղողի որթագալարը (նկ. 1), որը հետա­գայում դառնում է նաև քրիստոնեական արվեստի հիմնական զարդատարրերից մեկը՝ արտահայտված առավելապես խաչքար-կոթողների հորինվածքում ինչպես որթագալարի, այնպես էլ գինին խորհրդանշող սափորների տեսքով (նկ. 2-7): 

Միջնադարում այգի են կոչվել հենց խաղողի վազերը, իսկ դրանց գնման ու վանքերին նվիրաբերման հիշատակությունները վիմագրերում վկայված են դեռևս 9-10-րդ դարերից: Այգեգործության անբաժանելի մասն էր նաև գինեգործությունը: Անապակ, այսինքն՝ անջրախառն գինին կամ պտղահյութը, որը վիմագրերում հա­ճախ «բաժակ» է կոչվում, մինչ օրս կիրառելի է եկեղեցական ծիսակարգում՝ իբրև Քրիս­տոսի արյան խորհրդանիշ:

Վիմագրերը պարզում են, որ այգիները վանքերին կարող էին նվիրաբերվել ինչպես ամբողջական, այնպես էլ մասնակի, այսինքն՝ այգու մի մասը: Բացի այդ, վանքն իրավասու էր նաև տնօրինելու տվյալ այգու բերքը կամ եկամուտը: Օրինակ, Գոշավանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցու 1301 թվակիր մի նվիրագրի համաձայն՝ վանքին է նվիրաբերվել այգուց հարյուր կուժ գինի: Համանման է Սանահինի վանքի գրատան նախասրահի 1275 թ. վիմագրերից մեկը, ըստ որի՝ Վարդան քահանան 375 արծաթե դրամով այգի է գնել և ստացված գինու հետ միասին ընծայել վանքի հյուրատանը: Հետաքրքիրն այն է, որ վիմագրի վերջում նվիրատուն դիմում է նաև անեծք-օրհնանքի հայտնի բանաձևին՝ նզովելով ոչ միայն այգին հյուրատնից օտարողներին, այլև գինին (գինեգործու­թյունը) խափանողներին:  

Վիմագրերում գինեգործության մասին տեղեկություններն ամբողջանում են նաև հնձանների կառուցման և նվիրաբերման մասին վկայություններով: Այսպես, Նորա­վանքից ոչ հեռու կանգնեցված մի խաչքարի վիմագրի համաձայն՝ Առաքել կրոնա­վորն ու իր եղբայր Խոցադեղն իրենց արդար միջոցներով այգի են գնել, մշակել, ապա հնձան կառուցել և ի նշանավորումն կատարված աշխատանքի ու բերքի (տվյալ դեպ­քում նաև՝ գինու) պահպանության՝ խաչքար են կանգնեցրել:

Հնձանների գոյությունը միջնադարյան վանքային համալիրներում ինքնին վկայում է եկեղեցական արարողակարգում գինու ծիսական նշանակության մասին: Կարելի է ասել, որ առանց անապակ գինու ի չիք է սուրբ հաղորդության խորհուրդը, որը պատարագի ավարտին բաժանվում է հավատավոր ժողովրդին: Եկեղեցիներում կիրառելի պտղահյութի կամ «բաժակ» գինու վկայությամբ վաղագույն հիշատակու­թյուննե­րից մեկը պահպանվել է Ամբերդի Վահրամաշեն Ս. Աստվածածին եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին՝ ներքուստ (նկ. 8, 9): 1026 թվակիր վիմագրի հաղորդմամբ՝ եկեղեցին կառուցելուց հետո իշխան Վահրամ Պահլավունին սահմանում է վանքերին բնամթերքով տրվող «պտղի» հարկի չափը՝ Նիգ գավառի համար տունը երկու կապիճ ցորեն, Արագածոտն գավառից՝ եր­կու փաս (մոտ 10-11 լիտր) գինի, իսկ Քաղաքուդաշտից, այսինքն՝ Վաղարշապատից՝ տասը լիտր բամ­բակ: Վիմագիրը լավագույնս վկայում է տվյալ ժամանակաշրջանում նշված վայրե­րում հացահատիկի մշակության, գինեգործության ու բամբակագործության զարգա­ցած լինե­լու մասին:

Բագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի Ս. Փրկիչ եկեղեցու 1036 թ. վի­մագրում կաթողիկոս Պետրոս Գետադարձը (1019-1058 թթ.) եկեղեցու սպասավոր­ներին մի շարք հասույթներ է շնորհում, իսկ եկեղեցու կառուցումը նախաձեռնած Աբլղարիբ Պահլավունին, ի նշանավորումն փրկական խորհրդի, նվիրաբերում է նաև «բաժակ» գինի: Ավելի ուշ, երեսուն փաս (մոտ 150 լիտր) բաժակի նվիրաբերման մասին ենք կարդում Վայոց ձորի Ներքին Ուլգյուղ գյուղատեղի Ս. Աստվածածին եկեղեցու 1308 թվակիր վիմագրում, իսկ Աշտարակի Կարմրավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցու 1325 թ. վիմագրի համաձայն՝ եկեղեցուն այգի է նվիրաբերվել, որի հասույթից օգտվողները պիտի «բաժակ» գինի տան:

Մեր վիմագրագիտական վերջին հետազոտությունները պարզել են, որ «բաժակ» գինին հոգևոր-եկեղեցական ծիսակարգում հատուկ նշանակություն է ունեցել նաև 18-րդ դարում, որի լավագույն զույգ օրինակները պահպանվել են Ս. Հռիփսիմե վանքի վիմագրերում (նկ. 10, 11): 1728 թվակիր վիմագրի հաղորդմամբ՝ ոմն Գասպարի որդի Բաբելը վանքին է նվիրաբերել հարյուր կարաս բաժկացու, թերևս՝ խաղող, որը վերամշակե­լուց հետո որպես «բաժակ» գինի էր օգտագործվելու: Նույն վանքի անթվակիր մեկ այլ վիմագրի համաձայն՝ Ձորագեղցի Սիմոնն ու իր թոռները՝ Եղիազարն ու Վարդանը, Ս. Հռիփսիմե վանքին են նվիրաբերել մեկ կարաս բաժկի: Նշենք, որ Անանիա Շիրակա­ցին մեկ կարասի կշռի համար սահմանել է 126 փաս գինի, իսկ մեկ փասը կշռում է մոտ 5,5 կգ:

Վերոնշյալ գրեթե բոլոր օրինակներում գինին վանքերին է նվիրաբերվել տարբեր կրոնական տոների ժամանակ եկեղեցու սպասավորների կողմից պատարագներ մատուցելու և անվանապես հիշատակվելու համար: Նվիրատուները հետևել են նվի­րագրերին բնորոշ վիմագրերի կազմման հայտնի կաղապարային բանաձևերին՝ ապա­հովելով իրենց նվիրաբերած գույքի և խոստացված պատարագի անձեռնմխե­լիու­թյունը:

Արսեն Հարությունյան

Պ.գ.թ., ՀԱԻ առաջատար գիտաշխատող

Արցախի Տիգրանակերտի անտիկ ժամանակաշրջանի (մ.թ.ա. 1-ին – մ.թ. 3-րդ դդ.) նյութական և հոգևոր մշակույթի ուսումնասիրության առումով մեծ աղբյուրագի­տա­կան նշանակություն ունի վերոհիշյալ ժամանակաշրջանի խեցեղենը, որը մոտ մեկ ու կես տասնամյակ ընթացող պեղումների ամենաառատ հնագիտական նյութն է:

Այն, բացի ձևերի բազմազանությունից հանդես է բերում նաև մեկ այլ առանձնահատկություն. ներկայանում է շքեղ գունազարդ, սև և մոխրագույն, փայլեցված, դրոշմազարդ և փորագիր զարդերով հարդարված տեսակներով: Այս շարքում թեև փոքրաքանակ, բայց յուրահատուկ խումբ են կազմում դրոշմազարդման եղանակով հարդարված անոթները, որոնք կարող են լույս սփռել Տիգրա­նակերտի մշակութային նորամուծությունների, առևտրա-մշակութային կապերի և տարածաշրջանում նրա խաղացած մշակութային դերա­կատար­ման վրա:

Դրոշմազարդ խեցեղենի բացառիկ օրինակներ են Տիգրանակերտի պեղումներով տարբեր տարիներին հայտնաբերված ներքուստ ողկուզակիր գոտիներով հարդար­ված սև, հայելափայլ արտաքինով գավաթների, ըմպանակ-փիալաների և թասի բե­կոր­ները (նկար 1): Այս անոթներն անվանում ենք ողկուզակիր, նկատի ունենալովոր կոնաձև, սուր գագաթով դեպի ներքև ուղղված, կլոր գնդիկ­նե­րով լցված դրոշմազարդ պատկերներն ամենայն հավանականությամբ խաղողի ող­կույզ են ներկայացնում:

Տիգրանակերտում հայտնաբերված երեսունից ավելի ողկուզակիր օրինակների քննությունը պարզում է, որ անտիկ վարպետները դրոշմազարդումն իրականացրել են կոնաձև, երեքից տասնմեկ հատիկներից կազմված ողկույզներ պատկերող առնվազն ինը դրոշմիչով: Ընդ որում՝ որոշ դեպքերում միևնույն քանակի հատիկներից բաղկացած ողկույզները հատիկների տարբեր դասավորվածություն ունեն (օրինակ՝ վեց կամ ութ հատիկների դեպքում): Վերոհիշյալ մոդիֆիկացված տարբերակների բազմա­զա­նութ­յան հետ մեկտեղ Տիգրանակերտում դեռևս չեն հայտնաբերվել խեցեղենի դրոշ­միչներ: Դրանց արտաքին տեսքի մասին կարելի է պատկերացում կազմել Արևմուտքի անտիկ հուշարձաններից հայտնի օրինակներով (նկար 2): Կիրառման համար հարմարա­վե­տութ­յամբ պայմանավորված՝ խեցանոթների դրոշմիչներն ունեցել են երկար բռնակ­ներ, որոնց երբեմն մեկ, երբեմն էլ երկու աշխատող ծայրերը փորագրազարդ են եղել: Դրոշմազարդումն իրականցվել է անոթների պատրաստման գոր­ծըն­թացի այն փուլում, երբ խեցանոթների կավը դեռ խոնավ և փափուկ է եղել, այսինքն՝ մինչև պատրաստի արտադրանքի լրիվ չորացումը:

Տիգրանակերտի խնդրո առարկա սևափայլ անոթները ներքուստ շրթեզրից 1,5-2,0 սմ ցած ունեն իրարից 1,5 սմ հեռավորությամբ ձգվող փորագիր հորիզոնական գոտիներ, որոնց արանքում, անոթի ողջ շրջագծով դրոշմված են ողկույզների ռիթմիկ կրկնվող պատկերներ: 2013 թ.-ին Անտիկ առաջին քաղաքային թաղամասի պեղումներով հայտնաբերված ամբողջացող գավաթի միակ ողկուզա­կիր գոտին տեղադրված է անոթի հատակամերձ հատվածում (նկար 3): Դրա և շրթեզրից 2,5 սմ ցած համակենտրոն գծի միջև առաջացած մոտ 5 սմ լայնությամբ գոտին հարդարված է ներգծված փորագրազարդ եռանկյունիներով: Ընդ որում, հորիզոնական գծերի մեջ ներգծված մեկ և ավելի եռանկյունիների համաչափ կրկնությամբ ստացված զարդամոտիվը Տիգրա­նա­կերտի վարպետների կողմից սիրված և գունազարդ խեցեղենի վրա լայն կիրառում ունեցող զարդապատկերներից է:   

Երբեմն միևնույն անոթի ներսում առկա են միաժամանակ երկու ողկուզակիր գոտիներ: Ընդ որում՝ դրոշմազարդ առաջին գոտին երբեմն դրվում էր շրթեզրին շատ մոտ, ինչպես ըմպանակներից մեկի դեպքում է: Ողկուզակիր երկրորդ գոտին զետեղվում էր անոթի ստորին մասում՝ ընդգծելով հատակը: Որոշ նմուշների դեպքում շուրթի երիզն էլ է ընդգծված փորագիր շատ նուրբ գոտիով: Հայտնի են նաև շուրթն ակոսագծով ձևավորված մի քանի օրինակներ: Հայտնաբերված խեցանմուշների վրա ողկույզները փորագիր հորիզոնական գոտիների մեջ հիմնակա­նում մեկ շարքով են դրոշմված, սակայն հանդիպում են օրինակներ, որոնց շուրթից ներքև գոտին հարդարված է ողկույզների շախմատաձև դասավորված երկու շարքով (նկար 4):

Այս ողկուզակիր անոթները ստեղծվել են ձևի, կիրառա­կան նշանակության, զարդապատկերի միասնական ամբողջականության մեջ:  Նյութի քննությունը ցույց է տալիս, որ ողկույզներով դրոշմվել են բացառապես բաց անոթները, որոնք նախատեսված են եղել հեղուկ/գինի ըմպելու համար: Խաղողի ողկույզներ կրող գավաթներն ու փիալա­ներն այն բանի վկայությունն են, որ Տիգրանակերտում անտիկ ժա­մա­նակա­շրջանում զարգացած է եղել գինեգործությունը: Այս եզրակացությունը հաստատելու են գալիս Տիգրանակերտի Ամրաց­ված թաղամասի արևելյան ստորոտում 2012 թ. պեղումներով բացված՝ խաղողը ճզմելու բազմանկյուն հարթակ առագաստից և հորից բաղկացած ժայռափոր հնձա­նը, հուշարձանի բոլոր պեղա­վայրերից հայտնաբերված անտիկ կարասների, գունա­զարդ սափորների և գավաթների հարյուրավոր բեկորները, Անտիկ առաջին քաղաքա­յին թաղամասից գտնված կապույտ ապակուց խաղողի ողկույզ պատկերող նրբագեղ կա­խիկը, ինչպես նաև խաղողի (Vitis vinifera) կենսա­հան­քայ­նացած կամ ածխացած կորիզների գտածո­ների հնա­բու­սա­­բանական անալիզների տվյալները, հա­մա­ձայն որոնց՝ Տիգրա­նա­­կեր­տում անտիկ շրջանում մշակել են առնվազն երկու տե­սա­կի խաղող՝ տեխնիկական և սեղանի:

Տիգրանակերտյան ողկուզակիր անոթների ողջ հորինվածքի նրբագեղ կատարումը, սևափայլ մակերեսը, որը ձգտում ունի թողնելու սև լաքապատման տպավորություն, այս անոթներին տալիս է յուրահատուկ գեղեցկություն և հիմք է տալիս ենթադրել, որ դրանք կիրառվել են հատուկ նպատակով:

Արմինե Գաբրիելյան

Պ.գ.թ., ՀԱԻ գիտաշխատող

 

Գինին համարվում է մարդկության պատմության մեջ ամենախորհրդավոր ըմպելիքներից մեկը՝ բազմաթիվ օգտակար հատկություններով, որոնց հետ միախառնված են դրամաներ և պատերազմներ, կրոնն ու քաղաքականությունը: Ինչպե՞ս է ստացվել, որ այս հասարակ ըմպելիքն այսքան հանրաճանաչ է դարձել դեռ հին ժամանակներից և ինչու է հենց նա արժանացել ոչ միայն արտոնյալ դասի, այլ նաև արվեստի մարդկանց՝ նկարիչների և գրողների  ուշադրությանը: Այս բազմատեսակ և անուշաբույր խմիչքը բազմադարյա պատմություն ունի, որը հագեցած է ոչ միայն չոր թվականներով, այլև յուրահատուկ խորհրդանշերով և գունազարդ կտավներով: Սովորաբար գինին իր մեջ փիլիսոփայական մտորումների համար գեղեցիկ թեմաներ է պարունակում. Մի կողմից՝  նրա գործածությունը ժամանակավորապես մարդուն ազատում է երկրային հոգսերից՝ տալով հաճելիագույն մի անդորր, բայց, մյուս կողմից, չափից դուրս օգտագործումը բերում է ոչ ադեկվատ վիճակի, որտեղ իրականությունը խառնվում է երևակայականի հետ: Վերջինս առօրյա կյանքում կոչվում է   <<արբեցում>>: Այս ըմպելիքը, որը դեռ հին ժամանակներում թույլատրվում էր օգտագործել միայն բարձր խավի ներկայացուցիչներին, կարծես մի հնարիմաց եղանակ էր՝ իրենց չափի զգացումի ստուգման համար: Եվս մեկ առանձնահատկություն. Չափից ավելի օգտագործումը կարծես <<բացում է լեզուն>>, ինչը հին հույներին բերեց մի իմաստուն մտքի՝ <<ճշմարտությունը գինու մեջ է>>: Երբ մարդկային միտքն ամեն կերպ փորձում է վերահսկել և դիմադրել իր մտքերն ամբողջովին արտահայտելուն, գինին այդ ժամանակ առաջ է գալիս որպես իմաստության կախարդական խմիչք, որն ըմպելու ընթացքում  անհետանում են և ՛ կեղծավորությունը, և ՛ երկերեսանիությունը, և ՛ ստելու հակվածությունը:

Հատկապես հայկական մշակույթում գինին ու գինեգործությունը կարևոր տեղ են զբաղեցնում: Նրանց համար գինին ուղղակի հավաստիացման միջոց չէ, այն սրբազան ըմպելիք է, որի պատմությունն իր արմատներով գնում է դեպի քրիստոնեական ավանդավարքեր: Ինպես հայտնի է, առաջին խաղողի վազը Նոյն է տնկել: Եթե այս իրադարձությունը փորձենք մեկնաբանել սիմվոլիկ տեսանկյունից, այն իրենից ներկայացնում է Աստծու նվերն ու հատուցումը մարդկանց՝ իրենց հավատի և համբերության համար: Աստվածաշնչյան կոնտեքստում գինին իր մեջ կենտրոնացնում է աստվածային պարգևի գաղափարը՝ ուղղված մարդկությանը: Քանի որ Նոյի տապանը կանգ է առել Արարատի գագաթին (իսկ այս լեռը ոչ միայն Աստվածաշնչում է սրբացվում, այլ նաև Հայաստանի խորհրդանիշն է համարվում), ապա այս իրադարձությունը առիթ է տալիս ենթադրելու, որ հենց Հայաստանն է համարվում գինու հայրենիքը: Դրանից ելնելով՝ հայերը գինուն մեծ պատկառանքով ենք վերաբերվում: Վերջինս արտահայտվում է արվեստում՝ տարբեր մոտիվների և թեմաների տեսքով: Հատկապես հարավային կոլորիտը  նպաստում է բնության պարգևների արտահայտիչ փոխանցմանը՝ առանձնապես խաղողի: Հայ վարպետներն իրենց հագեցած պալիտրայի միջոցով փոխանցում են խաղողի բերքի հավաքման կլանող ընթացքը՝ հիանալով դրանց հյութեղությամբ: Օրինակ՝ Մարտիրոս Սարյանի ու Մինաս Ավետիսյանի աշխատանքներում, որոնք փոխանցում են Հայաստանի կոլորիտային լայնարձակությունները, կարելի է գտնել խաղողով նատյուրմորտներ,

‹‹Խաղողներ›› Մ. Սարյան 1911

Բոլոր սարյանական նատյուրմորտներն իրենց մեջ մարմնավորում են մի մեկ պարզ գաղափար՝ բաբախող ու անմահ կյանքը: Բայց, ի տարբերություն մյուս նատյուրմորտների, այստեղ կոլորիտն ավելի լակոնիկ է: Սակայն Սարյանին հաջողվում է սուղ պալիտրայի սահմաններում ցույց տալ մրգերի հյութեղությունը: Արևի շողերն ընկնում են նրանց վրա՝ ուժեղացնելով թարմության ու բնականության զգացողությունը: Կոմպոզիցիոն առումով սև խաղողը կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում, որի գույնն իրեն ավելի զանգվածային ու հյութեղ է դարձնում: Իսկ մյուս ատրիբուտները միայն ծառայողական բնույթ են կատարում՝ կոմպոզիցիան բերելով հավասարակշռվածության և ՛ գունային, և ՛ կոմպոզիցիոն առումով: Այս նատյուրմորտը մտնում է մաեստրոյի միջին շրջանի մեջ, երբ նկարիչն արդեն ծանոթացել էր ֆովիզմի հետ և հենց նրանում գտել իր հարավային խառնվածքի արտահայտման միջոցը. Վերջինս արտահայտվում է ուժեղ գունային ցայտերանգությամբ, ճիշտ ընտրված հարաբերակցություններով ու թեթև կոմպոզիցիայով:

‹‹Խաղողով նատյուրմորտ›› Մ. Ավետիսյան

Եթե Սարյանի արվեստում ամեն ինչ ենթարկվում է հարմոնիայի և հավասարակշռության կանոններին, ապա Մինասի մոտ ամեն ինչ հակառակն է. Էքսպրեսիան, վառ խառնվածքը գերակայում են գծի և կոմպոզիցիայի վրա: Եթե Սարյանի մոտ նատյուրմորտը հանգստության, խաղաղման հաղորդիչն է, կյանքի հիմնն է, ապա Մինասի մոտ՝  լարված մտքի ու էմոցիայի արտահայտումն է տարածականության մեջ:  Նրա կտավում սարյանական հանգստությանը տեղ չկա, այստեղ միայն հակադրություններ են: Վերջինիս են ավելանում պաստոզությունը, ինչը աշխատանքն իսկապես դարձնում է շնչող, չնայած իրերի ստատիկությանը: Եթե Սարյանի նատյուրմորտն ընդգծում է բնության առատությունը, ապա Մինասն ամենևին նման նպատակ չի դնում իր առջև: Նրան ավելի շատ գրավում է վառ կարմիրի, մուգ կապույտի և դեղնականաչի համադրությունը: Սարյանի նատյուրմորտն ավելի ստատիկ է, ինչը համապատասխանում է նրա կյանքի փիլիսոփայությանը: Իսկ ինչ վերաբերում է Մինասի աշխատանքին, և՛ գույնը, և ՛ կոմպոզիցիան ենթարկվում են դինամիկային:

‹‹Սև խաղող›› Բ. Քոլոզյան 1957 թ.

Վրձնի վարպես, հիասքանչ նկարիչ Բ. Քոլոզյանը նույնպես առավելագույնս ուշադիր է բնությանն ու նրա բարիքներին, ինպես Սարյանը, բայց, ի տարբերություն վերջինիս, նրա գործերը բառացիորեն առատ են մրգերով, կարծես կտավը սահմանափակում է նրանց՝ թույլ չտալով փոխանցել բնության ողջ հարստությունն ու առատությունը: Նկարիչն իր նատյուրմորտում հակադրում է խաղողի սևաթույր կապույտը  սավանի ճերմակության հետ՝ ստեղծելով անսահմանության և տարածության անսահմանափակության խաբկանք: Այստեղ բոլոր կողմերից կարծես ամեն ինչ հոսում է, իսկ  փոքրիկ ափսեում անգամ հույս չկա, որ խաղողները կկարողանան տեղավորվել:

Ռուզաննա Լազարյան