ՀՍՍՀ ԳԱ Հնագիտության և Ազգագրության ինստիտուտի Արտաշատի հնագիտական արշավախմբի կողմից 1970 թ-ին ձեռնարկած և առ այսօր շարունակվող պեղումներն ի հայտ բերեցին մայրաքաղաքի նշանակալի դերը անտիկ Հայաստանի, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքի մշակութային, տնտեսական և քաղաքական կյանքում։ Հուշարձանի սիստեմատիկ ուսումնասիրությունը թույլ տվեց լուսաբանելու քաղաքային կյանքի տարբեր ոլորտները, որոնց թվում՝ առանձնանում են Անտիկ դարաշրջանում այստեղ տարածում գտած թաղման ձևերն ու դրանց առնչվող որոշ ծիսակարգերը: Ինչպես հայտնի է, մայրաքաղաք Արտաշատը, գոյատևելով գրեթե 600 տարի և հանդիսանալով երկրի մարդաշատ քաղաքներից մեկը, ունեցել է մի քանի դամբարանադաշտեր (Հյուսիս-արևմտյան, Հյուսիս-արևելյան և Արևելյան)։ Դրանց համապարփակ ուսումասիրությունը հույժ կարևոր է քաղաքային հասարակության սոցիալ-տնտեսական, մշակութային, հոգևոր, ինչպես նաև մարդաբանական-դեմոգրաֆիկ բնութագրերի առարկայական գնահատման առումով։  Այս ուղղությամբ տարված աշխատանքներից առաջինը՝ Ժ. Խաչատրյանի “Արտաշատ II” մենագրությունն էր, որտեղ ամփոփվել են 1971-1976 թթ-ին Արտաշատի արշավախմբի կողմից անտիկ քաղաքի դամբարանադաշտերի որոշակի հատվածների, ինչպես նաև բուն քաղաքի տարածքում հայտնաբերված առանձին թաղումների ուսումնասիրության արդյունքները: Իր ողջ կարևորությամբ հանդերձ, այս հետազոտության մեջ առկա են որոշակի “սպիտակ բծեր”, որոնց նշանակալի մասը բխում է դամբարանադաշտերի ուսումնասիրության ընթացիկ իրավիճակից (փրկարարական պեղումներ մշակովի դաշտերի տարածքում), ինչպես նաև ժամանակին հատուկ՝ նյութի գրանցման մեթոդաբանությունից։

            Ներկայացվող աշխատանքը նվիրված է Փոքր Վեդի գ-ի հողատարածքներում տարիներ առաջ պեղված անտիկ երկու թաղումների, ինչպես նաև վերջերս բուն գյուղում պատահաբար հայտնաբերված դամբարանի ուսումնասիրությանը, որոնք գալիս են լրացնելու առկա տեղեկությունները Արտաշատում ընդունված թաղման ձևերի և դրանց առնչվող ծեսերի վերաբերյալ: Միաժամանակ, այս գտածոները հնարավորություն են ընձեռում որոշ նախնական դատողություններ անել քաղաքի հյուսիս-արևելյան այս ծայրամասի գործառույթի մասին։

* * *

                  Ինչպես հայտնի է, Փոքր Վեդի գյուղի հարավային արվարձանում տարված փրկարարական հնագիտական աշխատանքների ընթացում, դեռևս 1967 թ-ին, Տրայանոս կայսեր մեծածավալ արձանագրույան հետ մեկտեղ, հայտնաբերվել էր նաև հռոմեական զինվորի տապանաքար, լատիներեն արձանագրությամբ (Աղ. I, նկ. 1): Ի տարբերություն Արտաշատի պատմության տեսանկյունից՝ կարևոր այս վիմագրին, թաղումն ինքնին՝ չի արժանացել առանձին ուսումնասիրության։ Դրա պատճառը, թերևս, դամբարանի պատահական հայտնաբերումն էր և, համապատասխանաբար՝ առկա որոշ կենցաղային գտածոների (I-III դդ. խեցեղեն, աղորիքներ և այլն) նրա հետ կապակցման թեականությունը։ Այդուհանդերձ, քաղաքի տվյալ տարածքում այս առանձնահատուկ դամբարանի հայտնաբերումն արդեն, արժանի է ուշադրության (տես ստորև)։ Ու թեև հայտնաբերման վերոհիշյալ հանգամանքներից ելնելով, թաղման ձևն ու նրա ուղեկցող նյութը մնում են անհայտ, I Իտալիկյան լեգեոնի զինվորի դամբարանը պետք է որ թվագրվի 114-116 թթ. սահմաններում՝ ելնելով Հայաստանում Տրայանոսի բանակի կայանման ժամանակային հանգամանքներից։

                 Հետագայում, 1978 թ-ի հնագիտական աշխատաքների ժամանաակ, Լուսառատ – Փոքր Վեդի ճանապարհի ձախակողմյան հատվածում, Արտաշատի արշավխմբի անդամ Մկրտիչ Զարդարյանի կողմից պեղվել էր մի այլ, թալանված անտիկ դամբարան, որի մանրամասն նկարագրությունը բերված է հնագետի դաշտային օրագրում (Աղ. V, նկ. 2): Դամբարանը շարքային հիմնահողային թաղում էր, սակայն, հյուսիսային կողմից ուներ ուշագրավ, 9,80 մ երկարությամբ, մոտ 0, 50 մ լայնությամբ և 0, 35 մ պահպանված բարձրությամբ հարթակ (Աղ. VI, նկ. 1): Վերջինս կազմված էր անտաշ քարերով շարված զուգահեռ երկու “պատերից”, որոնք հյուսիս-արևելյան հատվածում կորանալով՝ միանում էին իրար, իսկ հարավ-արևմտյան ծայրում կցված էին դամբարանին: Հարթակի միջնամասը լցված էր ամուր տոփանված հողով, որի մակարդակը, հավանաբար՝ սկզբնապես հավասարացված էր դամբանաթմբին: Հենց այս հարթակի վրայից ու քարաշարերի կողքից գտնվեցին մեծ քանակությամբ մանր և խոշոր եղջերավորների ոսկորներ, ըմպանակների, թասերի, խոհանոցային անոթների բեկորներ, ինչպես նաև թափանցիկ ապակուց պատրաստված, գոգավոր զարդագոտիով գավաթի բեկոր (Աղ. VI, նկ. 2) ու երկաթե դանակ: Խաթարված դամբարանում հայտնաբերվեցին առանձին մարդկային ոսկորներ, բրոնձե հայելու և խեցեղենի առանձին բեկորներ։ Ինչպես դամբարանի, այնպես էլ հարթակի գտածոների ողջ համալիրը թվագրվում է մ.թ. II դարի ավարտի -III դ-ի սահմաններում։ Նկարագրված հարթակն, ամենայն հավանականությմաբ՝ ծառայել է իբրև հոգեհացի սեղան, որի վրա, կատարված արարողություններից հետո՝ ջարդվել է օգտագործված սպասքը և թողնվել են ուտեստի մնացորդները: Իր հերթին, հարթակի երկարությունը թույլ է տալիս որոշ դատողություններ անել նաև ծիսակատարությանը մասնակցած մարդկանց քանակի մասին: Ընդունված հաշվարկային չափորոշիչներից ելնելով՝ կարելի է ենթադրել որ այդ “սեղան” -հարթակի շուրջ կարող էր տեղավորվել շուրջ 30 անձ:

             Քննվող տարածքի երրորդ դամբարանը բացահայտվեց նորերս։ 2016-2018 թթ-ին ՀՀ ԳԱԱ ՀԱԻ Արտաշատի հնագիտական արշավախումբը Լեհաստանի Վարշավայի համալսարանի Հնագիտության ինստիտուտի հետ համատեղ աշխատանքներ ծավալեց մայրաքաղաքի հս-ար հատվածում (“Փոքր-Վեդի հայ-լեհական ծրագիր”): Ծրագրի հիմնական նպատակը՝ 1967 թ-ին պատահաբար հայտնաբերված Տրայանոս կայսեր արձանագրության մեջ հիշատակվող IV սկյութական լեգեոնի կողմից կառուցած ենթադրյալ ճամբարի, կամ այլ մոնումենտալ շինության հայտնաբերումն էր: Այդ իսկ նպատակով 2016-2017 թթ-ի ապրիլ և հոկտեմբեր ամիսներին, ապա 2018 թ-ի ապրիլին դաշտային հետախուզումներ ու ստուգողական պեղումներ տարվեցին վերոհիշյալ արձանագրության հայտնաբերման տարածքում և գյուղի հարակից հանդամասերում: Հետախուզման ընթացքում, հանդիպեցինք Փոքր Վեդու բնակիչ Հարություն Առաքելյանին, ով տեղեկացրեց, որ 2016 թ. մարտին իր տան բակում (Ջ. Դուրյան փ. 16) տարված շինարարական աշխատանքների ժամանակ պատահաբար հայտնաբերել է մի կարասային թաղում (Աղ. V, նկ. 1): Հարությունը պատմեց վերջինիս հայտնաբերման հագամանքները, ինչպես նաև տրամադրեց որոշ լուսանկարներ, արված կարասի բացահայտման պահին (Աղ. II, նկ. 1,2): Հայտնաբերողի վկայությամբ, 1,5 մ խորության վրա բացված կարասը դրված էր 45 աստիճան թեքությամբ, ուներ արևելք-արևմուտք կողմնորոշում (շուրթը՝ դեպի արևմուտք) և խնամքով փակված էր շրթին ընդհուպ հենած անմշակ, տափակ ֆիլզիտե սալով (լայն.՝ 45սմ, բարձր 95 սմ, Աղ. II, նկ.3): Արշավախմբի կողմից գրանցման ժամանակ կարասն արդեն բեկորային վիճակում էր, խառնված էին մարդկային և կենդանական ոսկորները, առանձնացված էին նաև կարասում գտնված կավանոթների բեկորները: Հայտնաբերման վայրի և գտածոների հետ տեղում ծանոթանալուց և դրանք ֆիքսելուց հետո, ողջ հնագիտական նյութը տեղափոխվեց Արտաշատի հնագիտական հանգրվան, որտեղ և իրականացվեց կարասային թաղման մանրամասն ուսումնասիրությունը:

                 Կարասն ունի ձվածիր իրան, առանց ընդգծված վզի, կլոր պսակի արտաքին տրամագիծը կազմում է 56 սմ, ներքինը՝ 45 սմ, ընդհանուր բարձրությունը՝ մոտ 120 սմ է, այն ունի քիչ փռված հատակ և “պտկաձև” նստուկ (Աղ. II, նկ.4): Հավանաբար, ննջեցյալին կարասում տեղադրել են վերջինիս ուսը ջարդելով, ինչի մասին են վկայում անոթի in situ լուսանկարներն ու հայտնաբերողի նկարագրությունը: Դամբարանի ուղեկցող հնագիտական նյութերը տեղադրված են եղել ինչպես կարասի ներսում, այնպես էլ նրա կողքին, սակայն, դրանց ստույգ տեղակայումը պարզել չհաջողվեց։ Թաղումից հայնաբերված կարմիր փայլեցված գնդաձև, հաստապատ սափորն (“տափաշիշը”) ունի կլոր պսակ, կարճ ու նեղ վիզ և իրանի վերին հատվածում ամրացված երկու կոր, երկայնական ներճկմամբ կանթերով: Անոթի չափերն են. բարձրությունը՝ 26 սմ, պսակի տրամագիծը՝ 5,5 սմ, բռնակի երկարությունը 7 սմ (Աղ. III, նկ.1):Տափաշշերն առհասարակ առանձնահատուկ դիրք են գրավում Հայաստանի անտիկ խեցանոթների հավաքածուներում (Արմավիր, Գառնի, Արտաշատ, Դվին, Օշական և այլն): Դրանք ձեռքով պատրաստված, երկու կողմից սեղմված անոթներ են: Արտաշատի դամաբարանադաշտերից հայտնաբերված տափաշշերի որոշ օրինակների մի կողմն ավելի ուռուցիկ է քան մյուսը, ինչը միտված է տեղափխման հարամարությանը: Տափաշշերը մեծ մասամբ ունենում են գունազարդում, մասնավորապես՝ հարդարված են կարմիր և շագանակագույն համակենտրոն շրջաններով: Իրական տափաշշերից զատ, մ. թ. ա. I դարում ի հայտ են գալիս գնդաձև “տափաշշերը”, գոյատևելով մինչև մ. թ. II դ. ներառյալ: Այս շրջանում դրանք կորցնում են իրենց տափակ կողերը, ստանում գնդաձև տեսք և կատարում են ջրամանի, սափորի գործառույթ: Միաժամանակ, այս անոթները, վզի, շրթի, կանթերի, ինչպես նաև իրանի երկմաս մոդելավորման հարցում՝ կրկնում են տափաշշերի պատրաստման ավանդույթը։ Արտաշատից զատ, նման գնդաձև անոթներ հայտնաբերվել են նաև Սյունիքում (Սիսիան, Վայք): Գնդաձև “տափաշշերը” հիմնականում ունենում են կարմիր փայլեցում: Փոքր վեդու գնդաձև սափորն իր արտաշատյան զուգահեռներով՝ թվագրվում է մ. թ.  I – II դ. առաջին կեսով:

                    Ուշադրության են արժանի դամբարանից գտնված երկու խոշոր ծորակավոր կավանոթների բեկորները։ Պահպանվել են միայն իրանին ամրացված ծորակների հատվածները, որոնք հորիզոնական կցված են անոթի դեպի դուրս հակված շրթին և իջնում են մինչև ուսը (Աղ. III, նկ.2, 3): Հայտնաբերվել են նաև չորս տնտեսական սափորների պսակների մասեր, պատված բաց դեղնա-կանաչավուն անգոբով, որը շատ տիպական է քննվող ժամանակաշրջանի խեցեղենի համար (Աղ. III , նկ. 4, Աղ IV, նկ. 1): Դամբարանում առկա էր նաև խոհանոցային խեցեղեն: Դրանք թուխ, կամ դարչնագույն խոշորահատիկ կավից պատրաստված ձեռածեփ անոթներ են: Վերջիններիս թվում՝ առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում խուլ, ուղղահայաց կանթերով և թույլ ընդգծված ուսերով անոթը։ Կանթերի երկարություն կազմում է 3սմ, դրանք բարձրանում են դեպի անոթի պսակը: (Աղ III, նկ. 5):   Դամբարանային գույքի մասն են կազմում նաև կարմիր փայլեցրած նրբախեցի, ներճկված պսակով և օղակաձև նստուկով գնդաձև թասը (տրամ. 11սմ, բարձրությունը 4,5 սմ, Աղ IV, նկ. 2), ինչպես նաև մեկ այլ՝ ընդգծված շրթով թասը (տրամ. 35 սմ, բարձր 7 սմ, Աղ IV, նկ. 3): Նմանատիպ թասեր հայտնի են Արտաշատից, Արմավիրից, Դվինից և թվագրվում են մ.թ.ա. I – մ.թ. I դարերով: Ուշագրավ է դամբարանից հայտնաբերված փիալայի բեկորը, որն ունի շեշտված անցում կիսագնդաձև իրանից դեպի պսակը: Անոթի խեցին բավականաչափ նուրբ է, լավ թրծված, հղկված և փայլեցրած է (տրամ.՝ 14, 5 սմ, բարձր. 7 սմ, Աղ IV, նկ. 4): Փոքր վեդի գյուղի կարասային թաղման նյութերի քննությունը թույլ է տալիս թվագրել այն մ. թ. I-II դդ-ով: Կարասային թաղումներ հայտնաբերվել և ուսումնասիրվել են պատմական Հայաստանի բազմաթիվ հնավայրերից, որոնց վերաբերյալ հանգամանալից ակնարկներ տրված են Բ. Առաքելյանի, Գ. Տիրացյանի, Ժ. Խաչատրյանի և մի շարք այլոց աշխատանքներում: Հայտնի տվյալների կրկնությունից և հոդվածի չարդարացված ծանրաբեռնումից խուսափելու նպատակով, այստեղ բավարարվենք փաստելով միայն, որ թաղման այս ձևն ամնատարածվածներից մեկն է եղել ոչ միայն անտիկ Հայաստանի պատմական տարածքում, այլև համաժամանակյա Վիրքում, Աղվանքում և Մերձավոր Արևելքի հարակից այլ շրջաններում։ Դիադրությունն ու դիակիզումը (մասունքների զետեղմամբ) կատարված կարասային թաղումներում՝ միանգամայն տիպական են Արտաշատի համար ևս։

                     Արտաշատ հուշարձանի սահմաններում՝ կարասային թաղումները առավել բնորոշ են քաղաքի արևելյան դամբարանադաշտին, որտեղ 1971 թ.-ին պեղումներ է իրականացրել Արտաշատի արշավախումբը: Փոքր Վեդի գյուղի հարավ-արևելյան և հարավ-արևմտյան հատվածներումում հայտնաբերված դամբարանները գալիս են հաստատելու այն սկզբնական վարկածը, որ տվյալ տեղանքը ծառայել է իբրև դամբարանադաշտ, ընդ որում՝ անտիկ շրջանի տարբեր ժամանակահատվածներում: Այդ են վկայում նաև վերը բերված հնագիտական տվյալները, ինչպես և Փոքր Վեդիի նույն Ջ. Դուրյան փողոցի սկբնամասում պատահական հայտնաբերված ու ավերված երկու այլ կարասային թաղումները, որոնք գրանցվեցին 2016թ. հետախուզման շրջանակներում: Ակներևաբար, մ. թ. ա. I – մ. թ. I դարերում այս տեղանքը քաղաքի հյուսիս-արևելյան դամբարանադաշտի քաղաքամերձ ծայրամասն էր, որտեղ թաղումները շարունակաբար կատարվել են առնվազն մինչև մ.թ. III դար։ Ուստի և միանգամայն օրինաչափ էր Իտալիկների I լեգիոնի զինվորի թաղումը արդեն իսկ գոյություն ունեցող դամբարանադաշտի տարածքում: Բերված տվյալների լույսի ներքո՝ 1967 թվականի փրկարարական պեղումների ժամանակ կրաքարե փոքր խարիսխների, առանձին քարե կվադրների հում աղյուսի բեկորների, աղորիքների և տարաժամակյա անտիկ խեցեղենի հայտնաբերումը կարող է գնահատվել որպես այտեղ առկա թաղումների և նրանց վերգետնյա կառույցների վկայություն: Անտիկ Հայաստանում վերջիններիս գոյությունը փաստված է մասնավորապես՝ Կարինի (Հասան-Կալա) և Սիսիանի դամբարանային համալիրներում։

                Վստահելի փաստերի բացակայության պայմաններում, դժվար է պնդել թե բոլոր այս ճարտարապետական և հնագիտական գտածոները վերաբերել են Իտալիկների I լեգեոնի շարքային զինվորի դամբանին։ Հավանաբար, 1967-ին Փոքր Վեդիի հարավային ծայրամասում ջրագծի խրամատի անցկացման ընթացքում, ավերվել են մի շարք դամբարանային և այլ կառույցներ, որոնցից՝ աչքի է ընկել միայն Տրայանոսի լատիներեն արձանագրությունն ու իտալիկ զինվորի տապանաքարը։ Այդուհանդերձ, առկա հնագիտական տվյալները թույլ են տալիս Արտաշատ հուշարձանի քննվող տարածքը գնահատել որպես քաղաքի Հյուսիս-արևելյան դամբարանադաշտի մի հատվածը, որտեղ քաղաքային բնակչության հետ մեկտեղ, թաղվել են նաև օտարերկրացիները։ Առանձին խնդիր է թե ի՞նչ շարժառիթներ է ունեցել քաղաքային դամբարանադաշտի տարածքում Տրայանոսի արձանագրության տեղակայումը։ Այս, ինչպես նաև անտիկ մայրաքաղաքի դաշտային հատվածներին առնչվող մի շարք այլ հարցերի լուսաբանմանը կնպաստեն Արտաշատի հետագա ուսումնասիրությունները։

Հայկ Գյուլամիրյան,

ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ,

Հայաստանի գինու պատմության թանգարան

Ի տարբերություն արվեստի մյուս տեսակների, ճարտարապետությունը հակված է իր մեջ կենտրոնացնելու ազգերի և պետությունների հավաքական կերպարը: Այն միակ արվեստն է, որտեղ միավորվում են մարդկային մեծ աշխատանքը, տեխնիկական հմտությունները և, վերջիվերջո, ստեղծագործական ոգեշնչումն ու ազգի ոգին: Զվարթնոցը այն հոյակերտ տաճարն է որի մեջ ի մի բերվեցին նրանցից դարեր աոաջ մշակված ճարտարապետական մշակույթը և շինարարական արվեստը, որտեղ հայ հանճարեղ ճարտարապետները կարողացան դրսևորել իրենց մտահղացումների ամբողջ վեհությունը: Շատ պատմիչներ են հիացել նրա գեղեցկությամբ ու վսեմությամբ. Սեբեոսի մոտ տեսնում ենք գովասանական արձագանք՝ «տաճար, որն արժանի է աստվածային պատվի», Կաղանկատվացու մոտ՝ «բազմապայծառ եկեղեցի», Ասողիկի մոտ `«զարմացուցիչըն տիեզերաց» եզրույթները:

Զվարթնոցից մեզ հասած հնագույն վկայությունը ուրարտական Ռուսա II-րդ արքայի սեպագիր արձանագրությունն է, որի մեջ խոսվում է նշանակալի ծավալի հասնող շինարարական աշխատանքների, մրգատու և խաղողի այգիներ տնկելու, գետից ջրանցք բերելու և զոհաբերություններ մատուցելու մասին:

Տաճարի ստեղծումը կապված էր Հայաստանում մշակութային վերելքի հետ՝ 5-րդ դարում գրերի ստեղծման, Դվինի՝ արհեստների և առևտրի քաղաք դառնալու, մշակույթի զարգացմամբ՝ գրականության և թարգմանչաց արվեստի տեսքով, որը հանգեցրեց համընդհանուր մշակութային վերածննդի: Բայց, մյուս կողմից, տաճարի կառուցման ընթացքում քաղաքական իրադրությունը լարված էր՝ այն էր արաբական արշավանքներն ու Բյուզանդիայի իշխողական ձգտումները: Հենց այս բարդ շրջանում է Ներսես III-ը ընտրվում կաթողիկոս, ով նախկինում եղել էր զորապետ ու կրթություն ստացել Բյուզանդիայում: Ներսես կաթողիկոսն իր վրա պարտականություն է վերցնում ոչ միայն հանդարտեցնել լարված իրավիճակն, այլև զբաղվել ծավալուն շինարարական գործունեությամբ, ինչի պատվին ստացավ ‹‹Շինարար›› մականունը:  

Տաճարի կառուցումը սկսվել է 641-643 թվականներին ընդուպ մինչև 652 թվականը: Տաճարի անվան բառացի թարգմանությունն է՝ «զվարթունների բազմություն», որը կապված է տվյալ տեղանքի և այնտեղ տեղի ունեցած իրադարձությունների հետ: Սեբեոսը հիշատակում է, որ ժամանակին այստեղ են հանդիպել Տրդատ թագավորն ու Գրիգոր Լուսավորիչը: Ներսես III-ը հենց այս պատճառով է ընտրում իրեն աթոռանիստ տվյալ վայրը: Համալիրի Տաճարի օծման արարողությանը ներկա է եղել Կոնստանտին II-ը, ով, խիստ զարմացած լինելով նրա գեղեցկությամբ, ցանկանում է նույնպիսի մի տաճար կառուցել Կոնստանդնուպոլսում: 

Չնայած նրան, որ տաճարը չի պահպանվել մինչ մեր օրերը, համառ վեճերն ու հետաքրքրությունն ամենևին չեն դադարում նրա շուրջը: 20-րդ դարում առաջինը, ով փրկեց տաճարը մոռացությունից Թորոս Թորամանյանն էր՝ տաճարի վերակազմության նախագծի հեղինակը: Տաճարի հարավ-արևմուտքում այժմ գտնվում են Կաթողիկոսական պալատի և նրա բնակելի հատվածների ավերակները։ Պալատը բաղկացած էր երկու մասից, որոնք միացված էին միջանցքով` արևմտյան հատվածում տեղակայված են հանդիսությունների սրահներ իսկ արևելքում` տնտեսական նշանակության կառույցներ ինչպես նաև ծավալուն հնձան։ Զվարթնոց տաճարի շուրջը Ներսես Տայեցի կաթողիկոսի կողմից այգիներ տնկելու մասին հաղորդում են միջնադարյան հայ պատմիչներ Սեբեոսը և Հովհաննես Դրասխանակերտցին: Գինու մեծածավալ հնձանը բացվել է Թորոս Թորոմանյանի պեղումներով` 1931 թվականին։ Այն VII դարում կառուցված շինություն է, սրբատաշ տուֆե հաստ պատերով, ուղղանկյուն հատակագծով, որը կազմված է երկու բաժանմունքից և սրանց միջև առկա երկար միջանցքից։ Հնձանի բոլոր տաքարների ընդհանուր տարողությունը կազմել է շուրջ 22 հազար լիտր։

 Ըստ ճարտարապետական վերակազմության տաճարը շրջանաձև ռոտոնդա է: Այդ շրջանում, հայ միջնադարյան ճարտարապետության մեջ տարածված էին խաչաձև-կենտրոնագմբեթ եկեղեցիները, որոնք ունեին ուղղանկյունաձև կամ քառանկյուն հիմք: Զվարթնոցի պարագայում, որպես հիմք, քառակուսու փոխարեն ընտրվում է շրջանը, որի հորինվածքի միջուկը քառակոնքն է, և տաճարը հանդես է գալիս որպես ինքնատիպ փորձարարություն: Տաճարի արտաքին տեսքը զարմացնում էր իր վիթխարիությամբ՝ մեկը մյուսի վրա դրված համաչափորեն փոքրացող գլանների տեսքով: Այստեղ, իհարկե, տեղ են գտնում հայկական հանրածանոթ խորհրդանիշները՝  խաղողի վազը, նռան պտուղներն ու բուսաերկրաչափական պատկերաքանդակները:

Տաճարի արտաքին կամարաղեղների վրա քանդակված խաղողի ոստի առանձին հատվածներ գրեթե կազմում են լրիվ կիսաշրջաններ, և միայն հա­րևան գալարների հատման տեղերում է, որ ընդհատվում և թեքվում են տարբեր ուղղություններով: Այսպես, տերևին սովորաբար հաջորդում է խաղողի միաճյուղ ողկույզը, հետո գալիս է նորից տերև ու խաղողի երկճյուղ ողկույզը։ Ողկույզները, առանց բացառության, կախված են վերևից, իսկ տերևները դեպի վեր են բարձրանում ոստի ներհակ ճյուղերից, իսկ որթերի մանրամասները մշակվել են այնպես, որ դրանցից ոչ մեկը նույնիսկ մոտավոր նմանություն չունի մեկ անգամ արդեն ընտրված կոմպոզիցիային: Հարևան կամարաղեղների հատման կետերում, ուղիղ որմնասյուների վրա, դրված են մեծածավալ քարեր։ Ահա այդ քարերի վրա են մեծ հետաքրքրություն ներկայացնող այն պատկերաքանդակները, որոնք իրենց բնույթով եզակի երևույթ են հայկական ճարտարապետության մեջ  և V— VII դարերի զարդարվեստում  մասնավորապես։ Պատկերաքանդակներից (թվով 32) մեզ են հասել ընդահմենը ինը: Պատկերաքանդակներում, որպես կանոն, մարդիկ ներկայացված են շինարարական գործիքները ձեռքերին։ Գործիքներից պատկերված են սրածայր բահ և երկու տեսակի մուրճեր` կեռ և ուղղանկյուն գլուխներով։ Ըստ Թորոս Թորամանյանի այս պատկերաքանդակները պատկերում են եկեղեցու շինության ժամանակակից աշխատավոր, եկեղեցական և աշխարհիկ անձերի բարձրաքանդակները:

Կարևոր է նշել, որ քրիստոնեական շատ գաղափարներ յուրացվել են հայ մշակույթի կողմից՝  ազգային աշխարհայացքի օգնությամբ։ Միջնադարյան հայաստանի նյութական մշակույթում մեծ նշանակություն ունեն խաղողի որթի և ողկույզների, նռան թփերի և ողկույզների քանդակային հորինվածքները։ Հայ վարդապետները քրիստոնեության գաղափարները քարոզելիս լայնորեն օգտվել են ժողովրդական աշխարհընկալման համակարգից, որտեղ բացառիկ էր այգու դերը։ Այգային պատկերացումների արտահայտման լայն դաշտ էին ստեղծում և նորկտակարանային մի շարք դրվագներ․ երկնային թագավորությունը որպես խաղողի այգի, Քրիստոսը որպես ճշմարիտ որթատունկ «Ես եմ որթն ճշմարիտ․․․ Ես եմ որթ՝ և դուք ուռ․․․», գինին որպես աստվածային արյուն, արդար դատաստանը որպես հոգի ողկույզների հավաքում և ճզմում աստվածային հնձանում, Աստված որպես վերին այգեպան։

Զվարթնոցի մասին խոսել են այն բոլոր ուսումնասիրողները, որոնք այս կամ այն առիթով անդրադարձել են հայկական ճարտարապետության պատմությանը: Այս հանգամանքը, իհարկե, պատահսական չէ, որովհետև հայտնի դաոնալով քսաներորդ դարի աոաջին կեսին, Զվարթնոցն իր վրա գրավեց շատ գիտնականների ուշադրությունը և իր արժանի տեղը գտավ ինչպես հայկական, այնպես էլ համաշխարհային ճարտարապետության պատմության մեջ:

«Մոռացեք Ֆրանսիան․ Հայաստանը գինեգործության կենտրոնն է»,- այսպես է վերնագրել «Եվրանյուզ» միջազգային առաջատար մեդիացանցն իր անդրադարձը՝ հռչակելով հայկական բարձրավանդակը գինեգործության հնագույն հայրենիք։

«Եվրանյուզ» լրատվականը պատմում է հայկական 8000-ամյա խաղողագործության ավանդույթների և 6000-ամյա գինեգործական մշակույթի մասին՝ հավելելով, որ գինու մասին մտածելիս չպետք է բաց թողնել գինեգործական ամենահին շրջաններից մեկը ՝ Հայաստանը։

Նյութի աղբյուրը ՝ www.euronews.com

Հայկական լեռնաշխարհը դեռևս հնագույն ժամանակներից երկրագործության նշանավոր կենտրոն է, որտեղ առնվազն Ք.ա. II հազարամյակի կեսերից տնտեսու­թյան առաջատար ճյուղերից է խաղողագործությունն ու գինեգործությունը: Վանի թագավորության սեպագրերում հիշատակություններ են պահպանվել այգիների հիմնադրման, պարսպապատման, նաև՝ մառանների ու տնտեսական այլ շենքերի կա­ռուցման մասին: Հելլենիստական և նախաքրիստո­նեա­­կան ժամանակաշրջանում գրին որոշակիորեն փոխարինելու է գալիս պատկե­րա­­քան­­դակը, երբ տաճարային ու պալատական համալիրների հարդա­րատարրերում սկսում է տարածում գտնել այգի-խաղողուտի տեսարանը կամ պար­զապես՝ խաղողի որթագալարը (նկ. 1), որը հետա­գայում դառնում է նաև քրիստոնեական արվեստի հիմնական զարդատարրերից մեկը՝ արտահայտված առավելապես խաչքար-կոթողների հորինվածքում ինչպես որթագալարի, այնպես էլ գինին խորհրդանշող սափորների տեսքով (նկ. 2-7): 

Միջնադարում այգի են կոչվել հենց խաղողի վազերը, իսկ դրանց գնման ու վանքերին նվիրաբերման հիշատակությունները վիմագրերում վկայված են դեռևս 9-10-րդ դարերից: Այգեգործության անբաժանելի մասն էր նաև գինեգործությունը: Անապակ, այսինքն՝ անջրախառն գինին կամ պտղահյութը, որը վիմագրերում հա­ճախ «բաժակ» է կոչվում, մինչ օրս կիրառելի է եկեղեցական ծիսակարգում՝ իբրև Քրիս­տոսի արյան խորհրդանիշ:

Վիմագրերը պարզում են, որ այգիները վանքերին կարող էին նվիրաբերվել ինչպես ամբողջական, այնպես էլ մասնակի, այսինքն՝ այգու մի մասը: Բացի այդ, վանքն իրավասու էր նաև տնօրինելու տվյալ այգու բերքը կամ եկամուտը: Օրինակ, Գոշավանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցու 1301 թվակիր մի նվիրագրի համաձայն՝ վանքին է նվիրաբերվել այգուց հարյուր կուժ գինի: Համանման է Սանահինի վանքի գրատան նախասրահի 1275 թ. վիմագրերից մեկը, ըստ որի՝ Վարդան քահանան 375 արծաթե դրամով այգի է գնել և ստացված գինու հետ միասին ընծայել վանքի հյուրատանը: Հետաքրքիրն այն է, որ վիմագրի վերջում նվիրատուն դիմում է նաև անեծք-օրհնանքի հայտնի բանաձևին՝ նզովելով ոչ միայն այգին հյուրատնից օտարողներին, այլև գինին (գինեգործու­թյունը) խափանողներին:  

Վիմագրերում գինեգործության մասին տեղեկություններն ամբողջանում են նաև հնձանների կառուցման և նվիրաբերման մասին վկայություններով: Այսպես, Նորա­վանքից ոչ հեռու կանգնեցված մի խաչքարի վիմագրի համաձայն՝ Առաքել կրոնա­վորն ու իր եղբայր Խոցադեղն իրենց արդար միջոցներով այգի են գնել, մշակել, ապա հնձան կառուցել և ի նշանավորումն կատարված աշխատանքի ու բերքի (տվյալ դեպ­քում նաև՝ գինու) պահպանության՝ խաչքար են կանգնեցրել:

Հնձանների գոյությունը միջնադարյան վանքային համալիրներում ինքնին վկայում է եկեղեցական արարողակարգում գինու ծիսական նշանակության մասին: Կարելի է ասել, որ առանց անապակ գինու ի չիք է սուրբ հաղորդության խորհուրդը, որը պատարագի ավարտին բաժանվում է հավատավոր ժողովրդին: Եկեղեցիներում կիրառելի պտղահյութի կամ «բաժակ» գինու վկայությամբ վաղագույն հիշատակու­թյուննե­րից մեկը պահպանվել է Ամբերդի Վահրամաշեն Ս. Աստվածածին եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին՝ ներքուստ (նկ. 8, 9): 1026 թվակիր վիմագրի հաղորդմամբ՝ եկեղեցին կառուցելուց հետո իշխան Վահրամ Պահլավունին սահմանում է վանքերին բնամթերքով տրվող «պտղի» հարկի չափը՝ Նիգ գավառի համար տունը երկու կապիճ ցորեն, Արագածոտն գավառից՝ եր­կու փաս (մոտ 10-11 լիտր) գինի, իսկ Քաղաքուդաշտից, այսինքն՝ Վաղարշապատից՝ տասը լիտր բամ­բակ: Վիմագիրը լավագույնս վկայում է տվյալ ժամանակաշրջանում նշված վայրե­րում հացահատիկի մշակության, գինեգործության ու բամբակագործության զարգա­ցած լինե­լու մասին:

Բագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի Ս. Փրկիչ եկեղեցու 1036 թ. վի­մագրում կաթողիկոս Պետրոս Գետադարձը (1019-1058 թթ.) եկեղեցու սպասավոր­ներին մի շարք հասույթներ է շնորհում, իսկ եկեղեցու կառուցումը նախաձեռնած Աբլղարիբ Պահլավունին, ի նշանավորումն փրկական խորհրդի, նվիրաբերում է նաև «բաժակ» գինի: Ավելի ուշ, երեսուն փաս (մոտ 150 լիտր) բաժակի նվիրաբերման մասին ենք կարդում Վայոց ձորի Ներքին Ուլգյուղ գյուղատեղի Ս. Աստվածածին եկեղեցու 1308 թվակիր վիմագրում, իսկ Աշտարակի Կարմրավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցու 1325 թ. վիմագրի համաձայն՝ եկեղեցուն այգի է նվիրաբերվել, որի հասույթից օգտվողները պիտի «բաժակ» գինի տան:

Մեր վիմագրագիտական վերջին հետազոտությունները պարզել են, որ «բաժակ» գինին հոգևոր-եկեղեցական ծիսակարգում հատուկ նշանակություն է ունեցել նաև 18-րդ դարում, որի լավագույն զույգ օրինակները պահպանվել են Ս. Հռիփսիմե վանքի վիմագրերում (նկ. 10, 11): 1728 թվակիր վիմագրի հաղորդմամբ՝ ոմն Գասպարի որդի Բաբելը վանքին է նվիրաբերել հարյուր կարաս բաժկացու, թերևս՝ խաղող, որը վերամշակե­լուց հետո որպես «բաժակ» գինի էր օգտագործվելու: Նույն վանքի անթվակիր մեկ այլ վիմագրի համաձայն՝ Ձորագեղցի Սիմոնն ու իր թոռները՝ Եղիազարն ու Վարդանը, Ս. Հռիփսիմե վանքին են նվիրաբերել մեկ կարաս բաժկի: Նշենք, որ Անանիա Շիրակա­ցին մեկ կարասի կշռի համար սահմանել է 126 փաս գինի, իսկ մեկ փասը կշռում է մոտ 5,5 կգ:

Վերոնշյալ գրեթե բոլոր օրինակներում գինին վանքերին է նվիրաբերվել տարբեր կրոնական տոների ժամանակ եկեղեցու սպասավորների կողմից պատարագներ մատուցելու և անվանապես հիշատակվելու համար: Նվիրատուները հետևել են նվի­րագրերին բնորոշ վիմագրերի կազմման հայտնի կաղապարային բանաձևերին՝ ապա­հովելով իրենց նվիրաբերած գույքի և խոստացված պատարագի անձեռնմխե­լիու­թյունը:

Արսեն Հարությունյան

Պ.գ.թ., ՀԱԻ առաջատար գիտաշխատող

Արցախի Տիգրանակերտի անտիկ ժամանակաշրջանի (մ.թ.ա. 1-ին – մ.թ. 3-րդ դդ.) նյութական և հոգևոր մշակույթի ուսումնասիրության առումով մեծ աղբյուրագի­տա­կան նշանակություն ունի վերոհիշյալ ժամանակաշրջանի խեցեղենը, որը մոտ մեկ ու կես տասնամյակ ընթացող պեղումների ամենաառատ հնագիտական նյութն է:

Այն, բացի ձևերի բազմազանությունից հանդես է բերում նաև մեկ այլ առանձնահատկություն. ներկայանում է շքեղ գունազարդ, սև և մոխրագույն, փայլեցված, դրոշմազարդ և փորագիր զարդերով հարդարված տեսակներով: Այս շարքում թեև փոքրաքանակ, բայց յուրահատուկ խումբ են կազմում դրոշմազարդման եղանակով հարդարված անոթները, որոնք կարող են լույս սփռել Տիգրա­նակերտի մշակութային նորամուծությունների, առևտրա-մշակութային կապերի և տարածաշրջանում նրա խաղացած մշակութային դերա­կատար­ման վրա:

Դրոշմազարդ խեցեղենի բացառիկ օրինակներ են Տիգրանակերտի պեղումներով տարբեր տարիներին հայտնաբերված ներքուստ ողկուզակիր գոտիներով հարդար­ված սև, հայելափայլ արտաքինով գավաթների, ըմպանակ-փիալաների և թասի բե­կոր­ները (նկար 1): Այս անոթներն անվանում ենք ողկուզակիր, նկատի ունենալովոր կոնաձև, սուր գագաթով դեպի ներքև ուղղված, կլոր գնդիկ­նե­րով լցված դրոշմազարդ պատկերներն ամենայն հավանականությամբ խաղողի ող­կույզ են ներկայացնում:

Տիգրանակերտում հայտնաբերված երեսունից ավելի ողկուզակիր օրինակների քննությունը պարզում է, որ անտիկ վարպետները դրոշմազարդումն իրականացրել են կոնաձև, երեքից տասնմեկ հատիկներից կազմված ողկույզներ պատկերող առնվազն ինը դրոշմիչով: Ընդ որում՝ որոշ դեպքերում միևնույն քանակի հատիկներից բաղկացած ողկույզները հատիկների տարբեր դասավորվածություն ունեն (օրինակ՝ վեց կամ ութ հատիկների դեպքում): Վերոհիշյալ մոդիֆիկացված տարբերակների բազմա­զա­նութ­յան հետ մեկտեղ Տիգրանակերտում դեռևս չեն հայտնաբերվել խեցեղենի դրոշ­միչներ: Դրանց արտաքին տեսքի մասին կարելի է պատկերացում կազմել Արևմուտքի անտիկ հուշարձաններից հայտնի օրինակներով (նկար 2): Կիրառման համար հարմարա­վե­տութ­յամբ պայմանավորված՝ խեցանոթների դրոշմիչներն ունեցել են երկար բռնակ­ներ, որոնց երբեմն մեկ, երբեմն էլ երկու աշխատող ծայրերը փորագրազարդ են եղել: Դրոշմազարդումն իրականցվել է անոթների պատրաստման գոր­ծըն­թացի այն փուլում, երբ խեցանոթների կավը դեռ խոնավ և փափուկ է եղել, այսինքն՝ մինչև պատրաստի արտադրանքի լրիվ չորացումը:

Տիգրանակերտի խնդրո առարկա սևափայլ անոթները ներքուստ շրթեզրից 1,5-2,0 սմ ցած ունեն իրարից 1,5 սմ հեռավորությամբ ձգվող փորագիր հորիզոնական գոտիներ, որոնց արանքում, անոթի ողջ շրջագծով դրոշմված են ողկույզների ռիթմիկ կրկնվող պատկերներ: 2013 թ.-ին Անտիկ առաջին քաղաքային թաղամասի պեղումներով հայտնաբերված ամբողջացող գավաթի միակ ողկուզա­կիր գոտին տեղադրված է անոթի հատակամերձ հատվածում (նկար 3): Դրա և շրթեզրից 2,5 սմ ցած համակենտրոն գծի միջև առաջացած մոտ 5 սմ լայնությամբ գոտին հարդարված է ներգծված փորագրազարդ եռանկյունիներով: Ընդ որում, հորիզոնական գծերի մեջ ներգծված մեկ և ավելի եռանկյունիների համաչափ կրկնությամբ ստացված զարդամոտիվը Տիգրա­նա­կերտի վարպետների կողմից սիրված և գունազարդ խեցեղենի վրա լայն կիրառում ունեցող զարդապատկերներից է:   

Երբեմն միևնույն անոթի ներսում առկա են միաժամանակ երկու ողկուզակիր գոտիներ: Ընդ որում՝ դրոշմազարդ առաջին գոտին երբեմն դրվում էր շրթեզրին շատ մոտ, ինչպես ըմպանակներից մեկի դեպքում է: Ողկուզակիր երկրորդ գոտին զետեղվում էր անոթի ստորին մասում՝ ընդգծելով հատակը: Որոշ նմուշների դեպքում շուրթի երիզն էլ է ընդգծված փորագիր շատ նուրբ գոտիով: Հայտնի են նաև շուրթն ակոսագծով ձևավորված մի քանի օրինակներ: Հայտնաբերված խեցանմուշների վրա ողկույզները փորագիր հորիզոնական գոտիների մեջ հիմնակա­նում մեկ շարքով են դրոշմված, սակայն հանդիպում են օրինակներ, որոնց շուրթից ներքև գոտին հարդարված է ողկույզների շախմատաձև դասավորված երկու շարքով (նկար 4):

Այս ողկուզակիր անոթները ստեղծվել են ձևի, կիրառա­կան նշանակության, զարդապատկերի միասնական ամբողջականության մեջ:  Նյութի քննությունը ցույց է տալիս, որ ողկույզներով դրոշմվել են բացառապես բաց անոթները, որոնք նախատեսված են եղել հեղուկ/գինի ըմպելու համար: Խաղողի ողկույզներ կրող գավաթներն ու փիալա­ներն այն բանի վկայությունն են, որ Տիգրանակերտում անտիկ ժա­մա­նակա­շրջանում զարգացած է եղել գինեգործությունը: Այս եզրակացությունը հաստատելու են գալիս Տիգրանակերտի Ամրաց­ված թաղամասի արևելյան ստորոտում 2012 թ. պեղումներով բացված՝ խաղողը ճզմելու բազմանկյուն հարթակ առագաստից և հորից բաղկացած ժայռափոր հնձա­նը, հուշարձանի բոլոր պեղա­վայրերից հայտնաբերված անտիկ կարասների, գունա­զարդ սափորների և գավաթների հարյուրավոր բեկորները, Անտիկ առաջին քաղաքա­յին թաղամասից գտնված կապույտ ապակուց խաղողի ողկույզ պատկերող նրբագեղ կա­խիկը, ինչպես նաև խաղողի (Vitis vinifera) կենսա­հան­քայ­նացած կամ ածխացած կորիզների գտածո­ների հնա­բու­սա­­բանական անալիզների տվյալները, հա­մա­ձայն որոնց՝ Տիգրա­նա­­կեր­տում անտիկ շրջանում մշակել են առնվազն երկու տե­սա­կի խաղող՝ տեխնիկական և սեղանի:

Տիգրանակերտյան ողկուզակիր անոթների ողջ հորինվածքի նրբագեղ կատարումը, սևափայլ մակերեսը, որը ձգտում ունի թողնելու սև լաքապատման տպավորություն, այս անոթներին տալիս է յուրահատուկ գեղեցկություն և հիմք է տալիս ենթադրել, որ դրանք կիրառվել են հատուկ նպատակով:

Արմինե Գաբրիելյան

Պ.գ.թ., ՀԱԻ գիտաշխատող

Գինին համարվում է մարդկության պատմության մեջ ամենախորհրդավոր ըմպելիքներից մեկը՝ բազմաթիվ օգտակար հատկություններով, որոնց հետ միախառնված են դրամաներ և պատերազմներ, կրոնն ու քաղաքականությունը: Ինչպե՞ս է ստացվել, որ այս հասարակ ըմպելիքն այսքան հանրաճանաչ է դարձել դեռ հին ժամանակներից և ինչու է հենց նա արժանացել ոչ միայն արտոնյալ դասի, այլ նաև արվեստի մարդկանց՝ նկարիչների և գրողների  ուշադրությանը: Այս բազմատեսակ և անուշաբույր խմիչքը բազմադարյա պատմություն ունի, որը հագեցած է ոչ միայն չոր թվականներով, այլև յուրահատուկ խորհրդանշերով և գունազարդ կտավներով: Սովորաբար գինին իր մեջ փիլիսոփայական մտորումների համար գեղեցիկ թեմաներ է պարունակում. Մի կողմից՝  նրա գործածությունը ժամանակավորապես մարդուն ազատում է երկրային հոգսերից՝ տալով հաճելիագույն մի անդորր, բայց, մյուս կողմից, չափից դուրս օգտագործումը բերում է ոչ ադեկվատ վիճակի, որտեղ իրականությունը խառնվում է երևակայականի հետ: Վերջինս առօրյա կյանքում կոչվում է   <<արբեցում>>: Այս ըմպելիքը, որը դեռ հին ժամանակներում թույլատրվում էր օգտագործել միայն բարձր խավի ներկայացուցիչներին, կարծես մի հնարիմաց եղանակ էր՝ իրենց չափի զգացումի ստուգման համար: Եվս մեկ առանձնահատկություն. Չափից ավելի օգտագործումը կարծես <<բացում է լեզուն>>, ինչը հին հույներին բերեց մի իմաստուն մտքի՝ <<ճշմարտությունը գինու մեջ է>>: Երբ մարդկային միտքն ամեն կերպ փորձում է վերահսկել և դիմադրել իր մտքերն ամբողջովին արտահայտելուն, գինին այդ ժամանակ առաջ է գալիս որպես իմաստության կախարդական խմիչք, որն ըմպելու ընթացքում  անհետանում են և ՛ կեղծավորությունը, և ՛ երկերեսանիությունը, և ՛ ստելու հակվածությունը:

Հատկապես հայկական մշակույթում գինին ու գինեգործությունը կարևոր տեղ են զբաղեցնում: Նրանց համար գինին ուղղակի հավաստիացման միջոց չէ, այն սրբազան ըմպելիք է, որի պատմությունն իր արմատներով գնում է դեպի քրիստոնեական ավանդավարքեր: Ինպես հայտնի է, առաջին խաղողի վազը Նոյն է տնկել: Եթե այս իրադարձությունը փորձենք մեկնաբանել սիմվոլիկ տեսանկյունից, այն իրենից ներկայացնում է Աստծու նվերն ու հատուցումը մարդկանց՝ իրենց հավատի և համբերության համար: Աստվածաշնչյան կոնտեքստում գինին իր մեջ կենտրոնացնում է աստվածային պարգևի գաղափարը՝ ուղղված մարդկությանը: Քանի որ Նոյի տապանը կանգ է առել Արարատի գագաթին (իսկ այս լեռը ոչ միայն Աստվածաշնչում է սրբացվում, այլ նաև Հայաստանի խորհրդանիշն է համարվում), ապա այս իրադարձությունը առիթ է տալիս ենթադրելու, որ հենց Հայաստանն է համարվում գինու հայրենիքը: Դրանից ելնելով՝ հայերը գինուն մեծ պատկառանքով ենք վերաբերվում: Վերջինս արտահայտվում է արվեստում՝ տարբեր մոտիվների և թեմաների տեսքով: Հատկապես հարավային կոլորիտը  նպաստում է բնության պարգևների արտահայտիչ փոխանցմանը՝ առանձնապես խաղողի: Հայ վարպետներն իրենց հագեցած պալիտրայի միջոցով փոխանցում են խաղողի բերքի հավաքման կլանող ընթացքը՝ հիանալով դրանց հյութեղությամբ: Օրինակ՝ Մարտիրոս Սարյանի ու Մինաս Ավետիսյանի աշխատանքներում, որոնք փոխանցում են Հայաստանի կոլորիտային լայնարձակությունները, կարելի է գտնել խաղողով նատյուրմորտներ,

‹‹Խաղողներ›› Մ. Սարյան 1911

Բոլոր սարյանական նատյուրմորտներն իրենց մեջ մարմնավորում են մի մեկ պարզ գաղափար՝ բաբախող ու անմահ կյանքը: Բայց, ի տարբերություն մյուս նատյուրմորտների, այստեղ կոլորիտն ավելի լակոնիկ է: Սակայն Սարյանին հաջողվում է սուղ պալիտրայի սահմաններում ցույց տալ մրգերի հյութեղությունը: Արևի շողերն ընկնում են նրանց վրա՝ ուժեղացնելով թարմության ու բնականության զգացողությունը: Կոմպոզիցիոն առումով սև խաղողը կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում, որի գույնն իրեն ավելի զանգվածային ու հյութեղ է դարձնում: Իսկ մյուս ատրիբուտները միայն ծառայողական բնույթ են կատարում՝ կոմպոզիցիան բերելով հավասարակշռվածության և ՛ գունային, և ՛ կոմպոզիցիոն առումով: Այս նատյուրմորտը մտնում է մաեստրոյի միջին շրջանի մեջ, երբ նկարիչն արդեն ծանոթացել էր ֆովիզմի հետ և հենց նրանում գտել իր հարավային խառնվածքի արտահայտման միջոցը. Վերջինս արտահայտվում է ուժեղ գունային ցայտերանգությամբ, ճիշտ ընտրված հարաբերակցություններով ու թեթև կոմպոզիցիայով:

‹‹Խաղողով նատյուրմորտ›› Մ. Ավետիսյան

Եթե Սարյանի արվեստում ամեն ինչ ենթարկվում է հարմոնիայի և հավասարակշռության կանոններին, ապա Մինասի մոտ ամեն ինչ հակառակն է. Էքսպրեսիան, վառ խառնվածքը գերակայում են գծի և կոմպոզիցիայի վրա: Եթե Սարյանի մոտ նատյուրմորտը հանգստության, խաղաղման հաղորդիչն է, կյանքի հիմնն է, ապա Մինասի մոտ՝  լարված մտքի ու էմոցիայի արտահայտումն է տարածականության մեջ:  Նրա կտավում սարյանական հանգստությանը տեղ չկա, այստեղ միայն հակադրություններ են: Վերջինիս են ավելանում պաստոզությունը, ինչը աշխատանքն իսկապես դարձնում է շնչող, չնայած իրերի ստատիկությանը: Եթե Սարյանի նատյուրմորտն ընդգծում է բնության առատությունը, ապա Մինասն ամենևին նման նպատակ չի դնում իր առջև: Նրան ավելի շատ գրավում է վառ կարմիրի, մուգ կապույտի և դեղնականաչի համադրությունը: Սարյանի նատյուրմորտն ավելի ստատիկ է, ինչը համապատասխանում է նրա կյանքի փիլիսոփայությանը: Իսկ ինչ վերաբերում է Մինասի աշխատանքին, և՛ գույնը, և ՛ կոմպոզիցիան ենթարկվում են դինամիկային:

‹‹Սև խաղող›› Բ. Քոլոզյան 1957 թ.

Վրձնի վարպես, հիասքանչ նկարիչ Բ. Քոլոզյանը նույնպես առավելագույնս ուշադիր է բնությանն ու նրա բարիքներին, ինպես Սարյանը, բայց, ի տարբերություն վերջինիս, նրա գործերը բառացիորեն առատ են մրգերով, կարծես կտավը սահմանափակում է նրանց՝ թույլ չտալով փոխանցել բնության ողջ հարստությունն ու առատությունը: Նկարիչն իր նատյուրմորտում հակադրում է խաղողի սևաթույր կապույտը  սավանի ճերմակության հետ՝ ստեղծելով անսահմանության և տարածության անսահմանափակության խաբկանք: Այստեղ բոլոր կողմերից կարծես ամեն ինչ հոսում է, իսկ  փոքրիկ ափսեում անգամ հույս չկա, որ խաղողները կկարողանան տեղավորվել:

Ռուզաննա Լազարյան