ԽԱՂՈՂԸ ԵՎ ԳԻՆԻՆ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏԿԵՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

Խաղողի պատկերագրության պատմությունը սկսվում է առնվազն մ.թ.ա 1-ին հազարամյակից` հելլենիստական դարաշրջանում, իմաստաբանորեն հագեցված լինելով հունական դիցաբանության պատմությամբ, ամբողջ կրող մշակույթը և դրա առանձին տարրերը լիովին արտացոլում էին խողողի իմաստաբանությունը մշակույթի, ճարտարապետության, արվեստի գրեթե բոլոր ճյուղերում:

Միջնադարյան Հայաստանի տարաժամանակյա  ճարտարապետական գոհարները մշտապես հանդես են գալիս խաղողի ողկույզների, նռան և գինու հարուստ և յուօրինակ առատությամբ: Հայկական վաղմիջնադարյան հուշարձանների պատկերագրությունների հիմնական նպատակը, Աստվածաշունչը  զանազան կերպարների ու խորհրդանշանների միջոցով ներկայացնելն էր, որտեղ ընգծվում էր Քիստոսի փրկչական տեսարանը[1]: Խաղողի և նռան պակերագրությունները  հանդիպում են առնվազն վաղ միջնադարից` Աղցքի արքայական դամբարան,  Տեկորի, Պտղնի, Քասախի, Երերույքի տաճարներում և այլուր:  Առանձնահատուկ տեղ ունի Զվարթնոցի 7-րդ դարով թվագրվող տաճարը, որը իր կատարումներով առավել արտահայտչական է և եզակի խաղողի ու նռան զարդագոտիների պատկերագրությամբ:

Այգի-աշխարհի լավագույն պատկերագրությունն է Վանա լճի Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ վանական համալիրի որթագալար ռեգիստրները: Այս հուշարձանը իր եզակի քանդակային հարդարանքով, բացառիկ որմնանկարներով, ինչպես նաև նրա պատվիրատուի՝ Գագիկ Գ Արծրունու (904/8–943) հետ կապված կարևոր պատմական անցքերի և աղբյուրների շնորհիվ մինչ օրս գրավում է հայ և օտարազգի մասնագետների ուշադրությունը: Սբ. Խաչի ռելիեֆները դասավորված են գոտիներով. հիմական՝ ամենալայն գոտում քանդակված են սյուժետային տեսարանները՝ մեծ մասամբ հինկտակարանային, ինչպես նաև Տիրամոր, Քրիստոսի և սրբերի պատկերներ, կտիտորական հորինվածք, մի շարք դիցաբանական և սիմվոլիկ կենդանիներ և այլն: Դրանից վեր տեղադրված է բարձրաքանդակների շարքը, որին հաջորդում է «խաղողակութի» գոտի-ռեգիստրը[2]: Այգին պատկերված է հասուն պահին, սկզբունքորեն չընդհատվող կամարաձև որթն ինքն է հանդես գալի սիբրև աշխրահաստեղծ  հարատև ժամանակը, որը լցնում է ամբողջ տիեզերքը ողկույզներով: Պատկերված են այգու մշակման` փորելու և էտելու մի շարք տեսարաններ: Բազում են խաղողը վնասող կենդաներիներին պատկերող տեսարանները: Զարդագոտին Աղթամարի արևելյան ճակատին ավարտվում է բերքի և գինու համտեսման տեսարանով, որտեղ և պատկերված է արքան` իր երկու մերձավորների հետ: Արքան նստել է ոչ թե պալատում գահի վրա, այլ խաղողի այգում ` որթի և նռնենու տակ, աջ ձեռքում կենաց բաժակը բռնած, իսկ ձախով խաղող է պոկում կենաց ծառից: Որթատունկի առանցաքյին տեսարաններից են խաղողաքաղն ու գինու ստացումը, որոնցից մեկում պատկերված է այգեկութի մասնակից, կողովը ձեռքին մի մարդ, քիչ հեռու` հնձանում խաղող ճզմելու տեսարան:

Քրիստոսի` որպես ճշմարիտ որթի և ողկույզի այլաբանական պատկերացումը սերտորեն կապվում էր նաև խաչի հետ: Խաչ-կենաց ծառի նույն խորհուրդն է բովանդակում նաև Աշտարակի ծիրանավոր եկեղեցու 5-րդ դարով թվագրվող քանդակը, ուր խաչի վերին ուղղաձիգ  թևերից աճող խաղողի ողկույզները կտցում են զույգ սիրամարգերը: Օձնեցու միտքը, թե դրախտի ծառը համեմատելի է խաչի հետ, իր պատկերագրական հավաստումը կարող է գտնել մի շարք եկեղեիների բարավորների քանդակներում` Քասախ, Մրեն, Ցաղաց Քար, Նոր Գետիկ, Գեղարդ, Արենի և այն:

Չէ որ Քրիստոսը խաչի վրա «ճզմվելով» ինչպես խաղող`զոհաբերեց իր արյունը, որպեսզի մաքրի մեղագործներին: Ուշագրավ է Դավիթ Անհաղթի մեջբերումը այս առիթով.   «Օրհնեալ ես փայտ սուրբ, իմանալի հնձան, քանզի ի քեզ նոյնում վերայ երկնային այն ճմլեցաւ ողկոյզ` բաւական յուրախութիւն երկնայնոցն և երկրայնոցս» Դաւիթ Անհաղթ; «Քանզի նման է արքայութիւն երկնից առն տանուտեառն, որ ել ընդ առաւօտս ի վարձու ունել մշակս յայգի յիւր», Մատթ., Ի, 1 նաև «այր մի էր տանուտէր` որ տնկեաց այգի, և ցանգով պատեաց զնա, և փորեաց ի մնա հնձան, և շինեաց աշտարակ…», Մատթ., ԻԱ, 33, 34, Մարկ.,  ԺԲ,1

Խաչը, նույնանալով Քրիստոսի հետ, հանդես է գալիս որպես խաղողի որթ, որը կազմակերպում է ողջ տիեզերքը, ինչպես տեսնում են քօրինակ Դվինից հայտնաբերված բարավորի քանդակում:

Վաղմիջնադարյան քանդակի որոշ օրինակներում խողողի ողկույզները համադրվում են նռան պտուղների հետ կամ փոխարինվում դրանցով: Այս առումով բավականաչափ առատ են խաչքարային հորինվածքները, մասնավորապես 12-րդ դարից սկսած, որոնք հիմնականում ձևավորում էին խաղողի քիվը, կամ խորանի վերին հատվածը: Խաչքարերի խորանների վերնամասը ու քիվը ակնահյտորեն ներկայացնում են  երկնային դրախտը: Դրախտը որպես խաղողի այգի է պատկերել Տրդատ կազմողը Սևանավանքի նշանավոր խաչքարի վրա:

Միջնադարյան Հայաստանի հուշարձանների զարդաքանդակներում գերիշխողը բուսական զարդամոտիվներն են, որտեղ խաղողն ու նուռը հանդես են գալիս որպես զարդագոտու հիմնական տարր, որպես գաղափարական հենք: Մի շարք եկեղեցիների պորտալներ, պատուհանները, խոյակները և ընդհանրապես ներսի և դրսի մաս կազմող ճարտարապետական մանրամասներն առավելապես զարդարված են ոճավորված բազմաճյուղ հյուսածո զարդամոտիվներով: Այս հորինվածքները մատնանշում են որ Աստծո տունը երկնային այգի է: Հոգևոր կառույցների մուտքերն, ավետարանների մուտքերի-կանոնների նման ներկայանում են որպես հավատացյալի համար դեպի աստվածային աշխարհը հատուկ բացված և հավատացյալին ներս հրավիրող հանդիսավոր մուտք:

[1] Պետրոսյան Հ.,  Խաչքար, Երևան 2007:

[2] Միքաելյան Լ., Աղթամարի Սբ. Խաչ եկեղեցու Հովնանի պատմության տեսարանների պատկերագրությունը. վաղքրիստոնեական, հուդայական, սասանյան ակունքները և նորարարական լուծումները // Վէմ համահայկական հանդես, 2018, 3 (63), էջ 182-204